ΤΥΠΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΩΝ
ΤΗΣ ΝΥΧΘΗΜΕΡΟΥ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΛΙΑΠΠΑΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ
ΙΕΡΟΨΑΛΤΗΣ
ΕΤΟΣ 2008
ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ.
ΤΗΣ ΝΥΧΘΗΜΕΡΟΥ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΛΙΑΠΠΑΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ
ΙΕΡΟΨΑΛΤΗΣ
ΕΤΟΣ 2008
ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ.
Τα βιβλία τα οποία χρησιμοποιούνται για την τέλεση των Ιερών Ακολουθιών από την Εκκλησία μας στους Ιερούς Ναούς για την διεξαγωγή της θείας λατρείας καλούνται Λειτουργικά Βιβλία.
Την ιστορική αρχή των λειτουργικών βιβλίων την συναντούμαι στους πρώτους αιώνες της εκκλησιαστικής ζωής, διότι από πολύ νωρίς έγινε αισθητή η ανάγκη της γραπτής διατύπωσεις των ευχών της Θείας Λειτουργίας και των άλλων ακολουθιών. Η μετέπειτα εξέληξη της θείας λατρείας και ο πλουτισμός του ευχολογίου και της υμνολογίας της Εκκλησίας επέβαλαν την διαμόρφωση διαφόρων τύπων λειτουργικών βιβλίων, το περιεχόμενο των οποίων δεν ήταν ομοιόμορφο και σταθερό. Την οριστική τους μορφή την πήραν μετά την επινόηση της τυπογραφίας.
Τα λειτουργικά βιβλία, της Ορθοδόξου Εκκλησίας εξεδίδοντο μέχρι και των προηγούμενο αιώνα στην Βενετία. Βιβλία όπως (Μηναία, Ιερατικόν, Ωρολόγιον) εξεδόθησαν και στην Κωνσταντινούπολη των προηγούμενο αιώνα. Την ίδια περίοδο άρχισε και στην Αθήνα να εκδίδονται λειτουργικά βιβλία από διάφορους εκδότες.
Τα λειτουργικά βιβλία που χρησιμοποιούμε σήμερα είναι τα ακόλουθα:
1. Το Ευαγγέλιον
2. Το Ιερατικόν
3. Το Ευχολόγιον
4. Το Ωρολόγιον
5. Το Ψαλτήριον
6. Παρακλητική ή Οκτάηχος
7. Τα Μηναία
8. Το Τριώδιον
9. Το Πεντηκοστάριον
10. Ο Απόστολος
11. Το Εγκόλπιον του Αναγνώστου
12. Το Τυπικό
Τό Ευαγγέλιον: Περιέχει τις αναγιγνωσκόμενες Ευαγγελικές Περικοπές όλου του έτους από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι του Μεγάλου Σαββάτου. Επίσης είναι καταχωριμένες ειδικές περικοπές για τις εορτές του Μηνολογίου καί για τις διάφορες ακολουθίες (Γάμου, Βαπτίσματος, Εγκαινίων κ.α.). Στο τέλος παρατίθονται κανόνες και πίνακες καθορίζοντες την τάξη ανάγνωσης των Αποστολικών και Ευαγγελικών περικοπών. Οι κανόνες αυτοί αποτελούν ιδιαίτερο βιβλίο με τον τίτλο Ευαγγελιστάριον συντάχθηκε τό 1587 από τον λόγιο Εμμανουήλ Γλυζωνίου.
Το Ευαγγέλιο τό έγραψαν οι τέσσερις Ευαγγελιστές, ο Ματθαίος, ο Μάρκος, ο Λουκάς καί ο Ιωάννης.
Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος. Το κατά Ματθαίον ευαγγέλιον, πρώτο στον κανόνα των βιβλίων της Καινής Διαθήκης, αποτελεί κατά κάποιον τρόπο το συνδετικό κρίκο μεταξύ της Παλαίας και της Καινής Διαθήκης, όπως συνάγεται τόσο από τη γενεαλογία του Ιησού, με την οποία αρχίζει, όσο καί από τη σταθερή συνήθεια που έχει ο ευαγγελιστής να παρουσιάζει τα σχετικά με τη ζωή, τη διδασκαλία, το θάνατο και την ανάσταση του Ιησού ως πραγματοποίηση των προρρήσεων της Παλαιάς Διαθήκης. Το ευαγγέλιο αυτό αποδίδει η αρχαία εκκλησιαστική παράδοση στο Ματθαίο, ο οποίος ανήκει στον κύκλο των δώδεκα μαθητών του Ιησού. Ο Ματθαίος ή Λευίς, (κατά το Μκ 2,14) ασκούσε το επάγγελμα του τελώνη στην Καπερναούμ, όταν κλήθηκε στο αποστολικό αξίωμα. Η επιγραφή "κατά Ματθαίον" είναι μεταγενέστερη της συγγραφής του ευαγγελίου και μαρτυρεί την πεποίθηση της Εκκλησίας απο το 2ο αιώνα και εξής, ότι για το ευαγγέλιο αυτό εγγυάται η αυθεντία ενός μαθητή του Ιησού, του Ματθαίου. Το ευαγγέλιο αυτό προυποθέτει αναγνώστες ιουδαίοχριστιανούς που είναι εξοικειωμένοι με την Παλαιά Διαθήκη και τις ιουδαϊκές παραστάσεις και αντιλήψεις, για τις οποίες καμία επεξήγηση δεν δίνει ο ευαγγελίστης.
Σ’ολόκληρο το ευαγγέλιο κυριαρχεί η διδασκαλία του Ιησού περί "βασιλείας του Θεού" ή "βασιλείας των ουρανών". Τη βασιλεία αυτή αποκαλύπτει, πραγματοποιεί και εγκαθιστά ο Μεσσίας, ο οποίος συνάμα προτρέπει τους πιστούς σε συνεχή επαγρύπνηση ενόψει της μελλοντικά ερχόμενης ολοκληρωμένης μορφής της. Πρόκειται για το «μυστήριο» της βασιλείας του Θεού που, ενώ άρχισε ήδη να πραγματοποίειται στο πρόσωπο και το έργο του Χριστού, συγχρόνως αναμένεται να έρθει στην πλήρη μορφή της κατά το μέλλον. Ο Ιησούς, ο οποίος αποκαλύπτει τα "μυστήρια της βασιλείας του Θεού", είναι ο Μεσσίας, στο πρόσωπο του οποίου πραγματοποιούνται οι προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης και ο οποίος συγκροτεί γύρω του το νέο λαό του Θεού, την εκκλησία με πυρήνα τους δώδεκα μάθητες. Το ιουδαϊκό δωδεκάφυλο ανασυγκροτείται και συνεχίζεται μέσα στην Εκκλησία, η οποία αποβαίνει κληρονόμος των επαγγελιών του θεού, που δόθηκαν στον παλαιό Ισραήλ. Η βασιλεία του Θεού αίρεται από τον άκαρπο Ισραήλ και δίδεται σ’ ένα λαό που θα παράγει τους καρπούς της (21,43).
Περισσότερο από τους άλλους ευαγγελιστές υπογραμμίζει ο Ματθαίος τη «δικαιοσύνη» του ανθρώπου ως απάντηση στη σώζουσα «δικαιοσύνη του θεού». Υπογραμμίζει την ανθρώπινη ανταπόκριση στην προσφορά της λύτρωσης, την υποχρέωση των πιστών να «ποιούν» έργα αγάπης και να παράγουν «καρπούς».
Στην εικόνα του Ευαγγελιστού Ματθαίου απεικονίζεται μορφή ανθρώπου, του πρώτου των συμβολικών ζώων, που είδε ο Προφήτης Ιεζεκήλ (α΄ 10), και αυτό γιατί ο Ευαγγελιστής αυτός αρχίζει το Ευαγγελίο από της κατά σάρκα γενεαλογίας του Ιησού Χριστού. Το Ευαγγέλιο του Ματθαίου αρχίζει να αναγινώσκεται στους Ιερούς Ναούς από την α΄ εβδομάδα μετά τήν Πεντηκοστή εώς την Κυριακή της πρό της Υψώσεως του Σταυρού.
Ο Ευαγγελιστής Μάρκος: Η επιγραφή «κατά Μάρκον» δεν οφείλεται στον ίδιο τον συγγραφέα του ευαγγελίου, αλλά προέρχεται από τον 2ο αιώνα και μαρτυρεί την πίστη της εκκλησίας ότι το ευαγγέλιο αυτό γράφτηκε από το Μάρκο, τον οποίο η ομόφωνη παράδοση της εκκλησίας και οι περισσότεροι από τους νεοτέρους ερευνητές ταυτίζουν με τον Ιωάννη Μάρκο, συνεργάτη των δυο κορυφαίων αποστολών Πέτρου και Παύλου στη διάδοση του ευαγγελίου, και για τον οποίο γίνεται λόγος στις Πράξεις των Αποστολών καθώς και σε επιστολές της Καινής Διαθήκης.
Το ευαγγέλιο του Μάρκου δεν προϋποθέτει εξοικειωμένους αναγνώστες με την Παλαιά Διαθήκη και με τις ιουδαϊκές συνήθειες. Απευθύνεται σε χριστιανούς που ήταν πρώην εθνικοί και που ζούν έξω από την Παλαιστίνη. Ο ευαγγελιστής μας χαρακτηρίζει ο ίδιος το κείμενό του ήδη με την πρώτη του φράση ως «Ευαγγελίον Ιησού Χριστού». Έχει λοιπόν επίγνωση του γεγονότος ότι δεν συγγραφεί βιογραφία του Ιησού αλλά μεταφέρει ένα μήνυμα ζωής, μια χαρμόσυνη αγγελία, ένα «Ευαγγελίο». Το κατά Μάρκον ευαγγέλιο θεωρείται από τη σύγχρονη ερευνά ως το αρχαιότερο από τα 4 ευαγγέλια. Ετσι ο Μάρκος είναι ο εισηγητής ενός νέου φιλολογικού είδους στην παγκόσμια φιλολογία, αυτό του ευαγγελίου, που χωρίς να παύσει να είναι ιστορική αφήγηση, την υπερβαίνει και αποβαίνει αισιόδοξο μήνυμα, το οποίο τα ιστορικά γεγονότα και το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας, ο Ιησούς Χριστός, απευθύνουν στον άνθρωπο κάθε εποχής. Σε αντίθεση προς τα αλλά ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης το κατά Μάρκον δεν ενδιαφέρεται τόσο να μας παρουσιάσει τη διδασκαλία του Ιησού (τα λεχθέντα) όσο το πρόσωπό του, δηλαδή τη θαυματουργική εξουσία (τα πραχθέντα) του Υιού του θεού, του Μεσσία, ο οποίος διώχνει το σατανά και ελευθερώνει τους ανθρώπους από τη δουλεία σ’ αυτόν. Ο μεσσιανικός τίτλος «Υιός θεού» δεν χρησιμοποιείται στο ευαγγέλιο του Μάρκου από τους ανθρώπους για τον Ιησού, αλλ’ από το Θεό Πατέρα που απευθύνεται προς τον Υιό του σε στιγμές χαρακτηριστικές της επίγειας ζωής του (βάπτιση, μεταμόρφωση) ή από τους δαίμονες, που αναγνωρίζουν το Μεσσία και καταλαβαίνουν ότι έφτασε το τέλος της δίκης τους κυριαρχίας. Μονό μία φορά χρησιμοποιείται ο τίτλος αυτός από άνθρωπο: από το Ρωμαίο εκατόνταρχο μπροστά στο σταυρό του Ιησού (15,39). Δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι προς το τέλος του ευαγγελίου ένας άνθρωπος, και μάλιστα εθνικός, αναγνωρίζει τον Ιησού, ως Υιόν του θεού. Και μάλιστα αυτό συμβαίνει κατά την ώρα του θανάτου του Ιησού πράγμα που υποδηλώνει ότι οι λυτρωτικές συνέπειες του σταυρού αρχίζουν να επεκτείνονται σ’ ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Στην εικόνα του Ευαγγελιστού Μάρκου απεικονίζεται ο Λέων, το δεύτερο συμβολικό ζώο του Προφήτου Ιεζεκιήλ, ίσως γιατί στην αρχή του Ευαγγελίου αρχίζει με την δράση του Προδρόμου στην έρημο.
Ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Το τρίτο στη σειρά του κανόνα της Καινής Διαθήκης ευαγγέλιο διακρίνεται από τα άλλα ευαγγέλια για τη γλωσσική του καλλιέπεια και την ακριβέστερη ιστορική τοποθέτηση των γεγονότων. Σύμφωνα με την αρχαία εκκλησιαστική παράδοση το ευαγγέλιο αυτό προέρχεται από τη γραφίδα του συνοδού του Παύλου Λουκά. Ο Λουκάς ήταν γιατρός, όπως αυτό μαρτυρείται ήδη στις επιστολές του Παύλου (βλ. Κολ. 4, 14), και το ευαγγέλιό του διακρίνεται από τα αλλά ευαγγέλια όχι μόνο για την πιο φροντισμένη γλώσσα του αλλά καί για τον πρόλογο με τον οποίο αρχίζει (1,1-4).
Από τον πρόλογο αυτό πληροφορούμαστε ότι: α) Πριν από το Λουκά και άλλοι επιχείρησαν να συντάξουν διηγήσεις για τα γεγονότα που έλαβαν χώρα «ανάμεσά μας». β) Οι διηγήσεις αυτές όπως και η του τρίτου ευαγγελιστή στηρίζονται στη μαρτυρία αυτών «που από την αρχή ήταν αυτόπτες μάρτυρες και έγιναν κήρυκες του χαρμόσυνου μηνύματος» (1.2). Στόχος του ευαγγελιστή είναι να παρακολουθήσει και να εκθέση τα γεγονότα από την αρχή τους (άνωθεν), με πληρότητα (πάσιν), με ακρίβεια (ακριβώς) και με τη χρονολογική τους σειρά (καθεξής). γ) Το έργο απευθύνεται σε κάποιον εντιμότατο Θεόφιλο, πιθανώς Ρωμαίο αξιωματούχο, ο οποίος ή είναι "κατηχημένος" χριστιανός και ο συγγραφέας του ευαγγελίου θέλει να θεμελιώσει με περισσότερα στοιχεία την πίστη του, ή είναι εθνικός και έλαβε ανακριβείς πληροφορίες για το χριστιανισμό, τις οποίες ο ευαγγελιστής θέλει να ανατρέψει δίδοντας του τις σωστές και ακριβείς.
Στο ευαγγέλιο του Λουκά τονίζεται ιδιαίτερα η δράση της Εκκλησίας μέσα στην ιστορία. Χωρίς να απουσιάζει, απαμβλύνεται κάπως η αναμονή των εσχάτων και αφήνεται περισσότερος χώρος για τη δράση του Αγίου Πνεύματος κατά το παρόν, για τη σωτηριολογική αξιολόγηση του χρόνου που παρεμβάλλεται μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης έλευσης του Χρίστου. Ο ευαγγελιστής παρουσιάζει μια προσπάθεια ακριβέστερης ιστορικής τοποθέτησης των γεγονότων, ωστόσο βλέπει και περιγράφει τη ζωή του Ιησού κυρίως ως θεολόγος κάτω από το φως της ανάστασης. Τα γεγονότα τα οποία εκθέτει παίρνουν νόημα υπό το πρίσμα της ανάστασης και ανύψωσης του Χριστου στα δεξιά του Θεού Πατέρα. Το ευαγγέλιο του Λουκά διασώζει πολλούς ύμνους και πολλές προσευχές και κυριαρχείται από ατμόσφαιρα χαράς. Είναι επίσεις χαρακτηριστικό του ευαγγελίου ότι οι ρωμαϊκές αρχές δεν καταδιώκουν το χριστιανισμό, αλλά τηρούν στάση ανοχής. Η ευθύνη για την καταδίκη του Ιησού σε θάνατο, επιρρίπτεται στην επιμονή και το φανατισμό των Ιουδαίων, ενώ ο Πιλάτος τρεις φορές διακηρύσει την αθωότητα του Ιησού.
Ο οικουμενικός χαρακτήρας της διδασκαλίας και δράσης του Ιησού, ο τονισμός της χάρης του Θεού, της αγάπης προς τους φτωχούς κι αμαρτωλούς και της μετανοίας φέρνουν το Λουκά πολύ κοντά στη θεολογία του Παύλου, του οποίου άλλωστε υπήρξε μαθητής και ακόλουθος κατά τις περιοδίες. Το τρίτο ευαγγέλιο μας αφηγείται με τρόπο χαρακτηριστικό το ενδιαφέρον του Ιησού για τους αμαρτωλούς, τους φτωχούς και περιφρονημένους, τις γυναίκες και τα παιδιά. Μας τονίζει ότι τα κοινωνικά προβλήματα δεν είναι αδιάφορα για τον χριστιανισμό και η πίστη στον Υιό του Θεού δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από την αντιμετώπιση των προβλημάτων του συνανθρώπου. Χωρίς να καθιστά το χριστιανισμό απλή κοινωνική διδασκαλία, υπενθυμίζει στα μέλη της Εκκλησίας το αδιαχώριστο πίστης και αγάπης.
Στήν εικόνα του Ευαγγελιστού Λουκά απεικονίζεται τό Βόδι τό τρίτο συμβολικό ζώο του Προφήτου Ιεζεκιήλ, γιατί τό Ευαγγέλιο αρχίζει από τήν λατρεία που γινόταν στόν παλαιό νόμο, που μάλλον ήταν Βόες.
Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Αποτελεί σταθερή παράδοση της Εκκλησίας από το 2ο κιόλας μ.Χ. αιώνα ότι το δ΄ ευαγγέλιο είναι έργο του Ιωάννη του μαθητή του Κυρίου. Βεβαία ο ιερός συγγραφέας πουθενά στο ευαγγέλιό του δεν αναφέρει το όνομά του, δίνει όμως αρκετές ενδείξεις για την ταυτότητά του. Ο χρόνος συγγραφής τοποθετείται στα τέλη του 1ου μ.χ. αιώνα και ως τόπος συγγραφής γίνεται γενικώς αποδεκτή η Έφεσος.
Η αρχαία εκκλησιαστική παράδοση χαρακτηρίζει το ευαγγέλιο του Ιωάννη "πνευματικό", ενώ τα τρία πρώτα ευαγγέλια τα ονομάζει "σωματικά", κι αυτό γιατί στο δ' ευαγγελίο βρίσκει κανείς μια ατμόσφαιρα υψηλότερη και πνευματικότερη.
Πραγματικά όταν διαβάζει κανείς τον Ιωάννη αισθάνεται ότι εγκαταλείπει τις πολυσύχναστες ρύμες και τις πολυπληθείς πλατείες όπου ο Ιησούς συζητεί με τον όχλο, τους γραμματείς, τους Φαρισαίους κ.λ.π., για να εισέλθει σ’ ένα μεγαλοπρεπεί και επιβλητικό ναό, όπου ο Ιησούς ομιλεί ήρεμα προς τους πιστούς για την αγάπη του θεού προς τον κόσμο, για την πίστη σ’ αυτόν που απέστειλε ο θεός για να σώσει τον κόσμο από τον θάνατο και να του προσφέρει τη ζωή, και για την ελπίδα στην έλευση του Παρακλήτου. Δέν είναι λοιπόν το δ΄ ευαγγέλιο εξιστόρηση απλώς επεισοδίων
από τη ζωή του Ιησού, αλλά έκφραση του βιώματος της Εκκλησίας που πιστεύει στο Χριστό. Είναι μαρτυρία της πίστεώς της για το τι σήμαινε για τα μέλη της ο Χριστός κατά τα τέλει του 1ου μ. χ. αιώνα. Επίσης, έχει κανείς την εντύπωση ότι ο Ιωάννης ομιλεί στο ευαγγέλιό του όχι ως μεμονωμένο άτομο αλλ’ ως εκπρόσωπος της Εκκλησίας απηχώντας σε κάθε βήμα την πίστη της.
Ο Ιωάννης παρουσιάζει στο ευαγγέλιο του τα εξής ιδιαίτερα γνωρίσματα που τον διαφοροποιούν από τους τρεις άλλους ευαγγελιστές: α) Δεν αναφέρει καμία από τις 50 και πλέον παραβολές του Ιησού, ούτε μεμονωμένα λογία που ακολουθούν αλυσιδωτά το ένα μετά το άλλο, αλλά παραθέτει μακρούς λόγους του Ιησού με ενιαίο θέμα. β) Η έκφραση «βασιλεία του Θεού» (ή «βασιλεία των ουρανών») δίνει εδώ τη θέση της στην έκφραση "αιωνία ζωή" η απλώς "ζωή" που έχει το ίδιο νόημα. γ) Τονίζει ιδιαίτερα ο δ΄ ευαγγελιστής ότι η «κρίσις» συντελείται ήδη στό παρόν ανάλογα με τη θέση που παίρνουν οι άνθρωποι απέναντι στην αποκάλυψη του Θεού στο πρόσωπο του Χριστού. δ) Τα χρονικά και γεωγραφικά πλαίσια της δράσης του Ιησού είναι ευρύτερα. ε) Από τα θαύματα των άλλων ευαγγελιστών ο Ιωάννης έχει μονό δύο (πολαπλασιασμός των άρτων και περίπατος πάνω στη λίμνη), ενώ παραδίδει μόνον αυτός πέντε άλλα θαύματα: μετατροπή νερού σε κρασί, θεραπεία του γιου του αξιωματικού, θεραπεία παραλύτου στην κολυμβήθρα της Βησθεσδά, θεραπεία τυφλού, ανάσταση του Λαζάρου. στ) Στους άλλους ευαγγελιστές η μεσσιανικότητα του Ιησού αποκαλύπτεται διαδοχικά και με πολλές προφυλάξεις. Στο δ΄ ευαγγέλιο εξαρχής διακηρύσσεται η σάρκωση του Λόγου και η φανέρωση της «δόξας» του. Αποκορύφωμα αυτής της δόξας αποτελεί ο σταυρός, η ανάσταση και η επάνοδος του Ιησού στο Θεό Πατέρα. Τέλος ζ) στη διήγηση του πάθους απαντούν πληροφορίες μη διασωζόμενες από τα άλλα ευαγγέλια.
Στήν εικόνα του Ευαγγελιστού Ιωάννη απεικονίζεται η μορφή του Αετού, γιατί ο Ιωάννης εθεολόγησε υψηλά τήν ανέκφραστη καί αιώνια γέννηση του Υιού καί Λόγου του Θεού, γιά τόν λόγο αυτό ονομάστηκε Θεολόγος.
Τό Ιερατικόν: Περιέχει τις ακολουθίες του Εσπερινού, Μεσονυκτικού καί Όρθρου, τις τρεις εν χρήση Θείες Λειτουργίες του Ι. Χρυσοστόμου, Μ. Βασιλείου, των Προηγιασμένων, καί διάφορες άλλες Ιερές Ακολουθίες καί Ευχές χρήσιμες γιά τους Ιερείς.
Τό Ευχολόγιον: Περιέχει τις ακολουθίες όλων των Μυστηρίων καί Ακολουθιών (Εγκαινίων Ναού, Νεκρώσιμος Ακολουθία, Αγιασμού μικρού καί μεγάλου κ.λ.π.) καί ευχές που λέγονται γιά διάφορες περιστάσεις. Απάνθισμα των ευχρηστοτέρων γιά τους Ιερείς ακολουθιών αποτελεί τό Μικρό Ευχολόγιον ή Αγιασματάριον.
Τό Ωρολόγιον:Τό βιβλίο αυτό έλαβε τό ονομά του από τις Ακολουθίες των Ωρών τις οποίες περιείχε αρχικά. Αργότερα προστέθηκαν σε αυτό καί άλλες Ακολουθίες, Ύμνοι, Ευχές κ.τ.λ. καί λόγω τις επεκτάσεως αυτού πήρε την ονομασία Μέγα Ωρολόγιον. Το Ωρολόγιο διαιρείται σέ τρία μέρη καί τό Παράρτημα. Στό πρώτο μέρος τό οποίο είναι καί τό πιό εύχρηστο, περιλαμβάνονται οι Ακολουθίες της νυχθημέρου (Μεσονύκτιο, Όρθρος, Ώρες, Εσπερινός καί Απόδειπνο). Δέν περιλαμβάνονται πλήρεις οι Ακολουθίες αυτές αλλά μόνο τά σταθερά μέρη αυτών που λέγονται από τόν Αναγνώστη καί τόν Ψάλτη. Τό δεύτερο μέρος αποτελείται από τό μηνολόγιο όλου του έτους καί περιλαμβάνει γιά κάθε ημέρα σύντομο υπόμνημα, τό Απολυτίκιο καί τό Κοντάκιο της εορτής. Τά ίδια περιλαμβάνει καί γιά τήν περίοδο του Τριωδίου καί Πεντηκοσταρίου. Επίσης περιλανβάνει τά Αναστάσιμα απολυτίκια, Θεοτοκία καί Υποκοές των οκτώ ήχων, καθώς καί για τις υπόλοιπες ημέρες τις εβδομάδος ψαλλόμενα απολυτίκια καί κατά ήχο Θεοτοκία. Τό τρίτο μέρος περιέχει ακολουθίες έκτακτες όπως του Ακάθιστου Ύμνου, της Θείας Μεταλήψεως, τους Παρακλητικούς Κανόνες, καί τους Χαιρετισμούς του Τιμίου Σταυρού. Τό Παράρτημα τέλος περιέχει (συλλογή Ιερών Κανόνων, αλφαβητικό ευρετήριο των Αγίων κ.α.).
Το Ψαλτήριον: Προκαλεί μεγάλη εντύπωση το ότι το ιερό Ψαλτήριο είναι το πίο αγαπητό ανάγνωσμα των χριστιανών όχι μόνο στην λατρεία της Εκκλησίας μας, ώστε ο Μέγας Βασίλειος να το ονομάζει «Εκκλησίας φωνήν» αλλά και σε ιδιωτικές κατ’ οίκον προσευχές: «Τά των ψαλμών λόγια και κατ’ οίκον μελωδούσι και επί της αγοράς προφέρουσι», μας ενημερώνει ο Μέγας Βασίλειος. Ο ιερός Χρυσόστομος λέγει χαρακτηριστικά για το Ψαλτήριο του Δαυϊδ: «Εν Εκκλησία παννυχίδες, και πρώτος και μέσος και τελευταίος Δαυϊδ. Εν ορθριναίς υμνολογίαις, και πρώτος και μέσος και τελευταίος Δαυϊδ. Εν ταίς οικίαις των παρθένων ιερουργίαι, και πρώτος και μέσος και τελευταίος Δαυϊδ». Στον ιερό Χρυσόστομο του προξενεί μεγάλη εντύπωση το ότι στην εποχή του οι χριστιανοί, ενώ των άλλων βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης δεν γνώριζαν ούτε τα ονόματά τους, είχαν όμως αποστηθίσει ψαλμούς του Δαυϊδ, όπως και Ωδές.
Όπως μας είναι γνωστό, στήν λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας έχουμε πλούσια τήν χρήση του Ψαλτηρίου. Αλλά πρωτού αναφέρουμε που ειδικά στήν λατρεία μας έχουμε τήν χρήση του Ψαλτηρίου, θέλουμε να πούμε πρώτα ότι η χρήση του Ψαλτηρίου σ’ αυτή δέν είναι μόνο η απλή ανάγνωση ψαλμών, αλλά είναι καί κατά ένα άλλο ιδιότυπο καί πρωτότυπο τρόπο χρήση. Είναι η κατασκεύη λειτουργίκων ευχών καί τροπαρίων ακριβώς μέ βάση κάποιο ψαλμό του Ψαλτηρίου.
Α) Ως παράδειγμα κατασκευής ευχής από τό περιεχόμενο κάποιου ψαλμού, αναφέρουμε προχείρως τήν Ι΄ ευχή του Όρθρου, πού είναι ένα ωραίο ζύμωμα του πασίγνωστου 50ου Ψαλμού, «Ελεησόν με ο Θεός…». Η ευχή είναι ευχή μετανοίας, θεωρεί δέ, όπως καί λέγει στήν αρχή της, «ως τύπον επιγνώσεως αμαρτημάτων καί εξομολογήσεως…» τήν μετάνοια του Δαυϊδ, ο οποίος γιά τήν άφεση των διαπραχθέντων δύο αμαρτημάτων του (βλέπε Β΄ Βασ. κεφ. 11) μετανόησε ειλικρινώς καί στόν ψαλμό πού συνέθεσε στήν συνέχεια μας χαράσει τά διάφορα στάδια της «οδού μετανοίας», τά οποία πρέπει όλοι μας νά διέλθουμε γιά τήν σωτηρία μας, κατά τό «εύρω καγώ τήν οδόν διά της μετανοίας». Η Ι΄ ευχή του Όρθρου, για την οποία μιλάμε, είναι όχι απλά επιρεασμένη από τον ψαλμό αυτόν αλλά εκφράζει τά ίδια ακριβώς νοήματα με αυτόν, και με τις ίδιες ακριβώς λέξεις του.
Ως ένα άλλο παράδειγμα αναφέρουμε την ευχή της Εισόδου του Εσπερινού, «Εσπέρας καί πρωί και μεσημβρίας…» εξηρτημένη από τον ψαλμικό στίχο 18ο του 54ου Ψαλμού, έχοντα ακριβώς όπως καί η ευχή τά ίδια λόγια.
Β) Ως παράδειγμα τώρα κατασκευής Τροπαρίων από τό περιεχόμενο των ψαλμών αναφέρουμε τά τροπάρια των «Αναβαθμών» των οκτώ ήχων της Παρακλητικής. Πρόκειται περί της σειράς των γνωστών μικρών – μικρών τροπαρίων, συντεθημένων κατά τό νόημα ψαλμικών στίχων της ομάδος των δέκα πέντε ιεραποδημικών ψαλμών «Αναβαθμών» καλουμένων (ψαλμοί 119ος - 133ος ), εκ των οποίων καί έλαβαν τό όνομα.
Για τήν χρήση του Ψαλτηρίου στήν λατρεία μας λέγαμε γενικά ότι δέν υπάρχει εκκλησιαστική ακολουθία, στην οποία νά μήν έχουμε ανάγνωση ψαλμών γίνεται δέ η ανάγνωση αυτή των ψαλμών κατ’ εκλογήν, ανάλογα μέ τά θέματα των ακολουθιών ή των εορτών ή των ωρών της ημέρας.
Τό Ψαλτήριο περιέχει 150 Ψαλμούς, τό οποίο για τήν λειτουργική χρήση είναι διηρημένο σέ 20 τμήματα καλούμενα Καθίσματα, κάθε Κάθισμα διαιρείται σέ τρία μικρότερα τμήματα καλούμενα Στάσεις ή Δοξολογίας. Κάθε στάση περιλαμβάνει από 1 εώς 5 Ψαλμούς ανάλογα τό μέγεθος του κάθε Ψαλμού. Ο 118ος Ψαλμός λόγω της μεγάλης έκτασης που έχει αποτελεί μόνος του τό 17ο Κάθισμα, υποδιαιρούμενος σέ τρεις Στάσεις.
Στήν μέν ακολουθία του Εσπερινού αναγινώσκεται ένα Κάθισμα, στήν δέ ακολουθία του Όρθρου δύο Καθίσματα, ώστε εντός της εβδομάδος νά αναγινώσκεται όλο το Ψαλτήριο, κατά την περίοδο της Μεγ. Τεσσαρακοστής αναγινώσκεται δύο φορές τήν εβδομάδα.
Παρακλητική ή Οκτάηχος: Έτσι καλείται το βιβλίο τό οποίο περιέχει ύμνους γιά τους Εσπερινούς καί τους Όρθρους κάθε ημέρας της εβδομάδος κατά τους οκτώ (8) ήχους της Εκκλησιαστικής Μουσικής. Κάθε ήχος της Παρακλητικής καλύπτει μία εβδομάδα από τόν Εσπερινό του Σαββάτου μέχρι του Όρθρου του επομένου Σαββάτου. Επομένως ολόκληρη η Παρακλητική καλύπτει περίοδο οκτώ εβδομάδων. Η Παρακλητική χρησιμοποιείται παράλληλα με τά Μηναία, και αρχίζει η χρήση της από την πρώτη Κυριακή μετά των αγίων Πάντων με ήχο Α΄.
v Τά Μηναία: Είναι δώδεκα των αριθμό αντιστοιχεί ένα γιά κάθε μήνα. Περιέχουν το υμνολογικό μέρος των Ιερών Ακολουθιών (Εσπερινού καί Όρθρου) όλων των ημερών του έτους των ακινήτων εορτών.
Τό Τριώδιον: Περιέχει τις ακολουθίες των κινητών εορτών της περιόδου από τήν Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι και το Μεγάλο Σάββατο Εσπέρας. Το όνομα του οφείλεται στο ότι οι περισσότεροι κανόνες της περιόδου αυτής είναι τρίωδα έχουν δηλαδή τρεις ωδές.
v Το Πεντηκοστάριον: Περιέχει τις ακολουθίες των κινητών εορτών από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι και της Κυριακής των Αγίων Πάντων. Καλείται έτσι γιατί αρχικά έφθανε μέχρι την Κυριακή της Πεντηκοστής, αργότερα όμως προστέθηκε μία εβδομάδα ακόμη, η οποία αποτελεί συνέχεια της εορτής της Πεντηκοστής.
Ο Απόστολος: Περιέχει για όλο το έτος τις αναγιγνωσκόμενες Περικοπές από τις Πράξεις καί Επιστολές των Αποστόλων όλου του έτους. Στόν Απόστολο περιέχονται επίσης και τά Αντίφωνα των Δεσποτικών Εορτών.
Το Εγκόλπιον του Αναγνώστου: Περιέχει τις ακολουθίες του Εσπερινού, Όρθρου, Θ. Λειτουργίας. Στο παράρτημα περιέχει τις Καταβασίες όλου του έτους καθώς και τά Μεγαλυνάρια των Δεσποτικών, Θεομητορικών και αγίων όλου του έτους.
Το Τυπικό: Η διεξαγωγή των Ιερών ακολουθιών καθύστατε συνήθως πολύπλοκη και δυσχερείς από την χρήση τόσων βιβλίων. Απαραιτήτος για το λόγο αυτό καθίσταται η ύπαρξις ενός βιβλίου καθορίζοντας την τάξη των ακολουθιών για τις διάφορες περιπτώσεις. Αυτό τό βιβλίο ονομάζεται Τυπικό, σε αυτό βρίσκουμε την τάξη για την τέλεση των τακτικών ακολουθιών, οι οποίες λόγω της καθημερινής τέλεσης υπέστησαν ποικίλες εξελίξεις καί παρουσιάζουν πολλές παραλλαγές.
Για την σωστή τέλεση λοιπόν των ακολουθιών από όλες τις Εκκλησίες άρχισε η σύνταξη των τυπικών, είτε Ενοριακό είτε Μοναστηριακό. Από αυτά σώζεται το αρχαίο ενοριακό - ασματικό τυπικό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης. Μοναχικά τυπικά σώζονται πολλά γιατί κάθε Μονή είχε δικό της Τυπικό. Το Τυπικό όμως που επικράτησε στις Μονές και ύστερα στους Ενοριακούς Ναούς είναι το τυπικό της Μονής του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων το 430. Το Τυπικό της μονής του Αγίου Σάββα αναθεώρησε δύο φορές και ερρύθμισε ο Σωφρόνιος ο Ιεροσολύμων και τέλος ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός. Επειδή όμως οι διατάξεις του ανωτέρω Τυπικού εφαρμόζετω σε Μονές δεν ήταν δυνατό να εφαρμόζεται και σε ναούς των πόλεων. Τούτο ρυθμίζονταν σύμφωνα με τις παρουσιαζόμενες περιπτώσεις από τους προέδρους των κατά τόπους εκκλησιών.
Τό έτος 1838 ο Κωνσταντίνος ο Βυζάντιος Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, συγκέντρωσε διάφορες παλαιές σημειώσεις μεταρρυθμίσεων επί του Τυπικού, που εγίνοντο κατά καιρούς στην Εκκλησία, συνέταξε και εξέδωσε το Πρώτο Τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας επί Πατριάρχου Γρηγορίου του ΣΤ΄. Κατόπιν δέ προέβη και εξέδωσε και δεύτερο Τυπικό το 1851 βελτιωμένο του Πρώτου.
Νεώτερη Προσαρμογή έγινε το έτος 1888 επί Διονυσίου Πατριάρχου του Ε΄όπου μία επιτροπή αποτελούμενη από τους Μητροπολίτες Σάμου, Αίνου, του σοφότατου Μητροπολίτου Μυτιλήνης Κωνσταντίνου και του Πρωτοψάλτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Γεωργίου Βιολάκη, αναθεώρησε τά προγενέστερα Τυπικά της εκκλησίας, τά οποία ήσαν εν χρήση μέχρι εκείνη την εποχή, διόρθωσε τά λάθη και τις ανακρίβιες, συμπλήρωσε τις ελλείψεις και κατάρτισε το σημερινό εν χρήση Τυπικό με όλες τις ακολουθίες.
Στή βάση αυτού του Τυπικού, ο Πρωτονοτάριος της Αρχιεπισκοπής Αθηνών Εμμανουήλ Φαρλέκας για την διευκόλυνση των Ιεροψαλτών και των κληρικών, άρχισε να καταρτίζει κατ’ έτος Ημερολόγιο - Τυπικό μέ τις συγκεκριμένες για κάθε έτος περιπτώσεις. Την παράδοση την συνέχισε ο Γεώργιος Μπεκατώρος και η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, η οποία εκδίδει κάθε χρόνο το βιβλίο «Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος ».
Τέλος πρέπει νά αναφέρουμε ότι στο Άγιον Όρος υπάρχει ο Εκκλησιάρχης ή Τυπικάριος ο οποίος προετοιμάζει τήν όλη Τυπική Διάταξη των Ιερών Ακολουθιών μέ βάση τό Τυπικό.
Το Ευαγγέλιο τό έγραψαν οι τέσσερις Ευαγγελιστές, ο Ματθαίος, ο Μάρκος, ο Λουκάς καί ο Ιωάννης.
Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος. Το κατά Ματθαίον ευαγγέλιον, πρώτο στον κανόνα των βιβλίων της Καινής Διαθήκης, αποτελεί κατά κάποιον τρόπο το συνδετικό κρίκο μεταξύ της Παλαίας και της Καινής Διαθήκης, όπως συνάγεται τόσο από τη γενεαλογία του Ιησού, με την οποία αρχίζει, όσο καί από τη σταθερή συνήθεια που έχει ο ευαγγελιστής να παρουσιάζει τα σχετικά με τη ζωή, τη διδασκαλία, το θάνατο και την ανάσταση του Ιησού ως πραγματοποίηση των προρρήσεων της Παλαιάς Διαθήκης. Το ευαγγέλιο αυτό αποδίδει η αρχαία εκκλησιαστική παράδοση στο Ματθαίο, ο οποίος ανήκει στον κύκλο των δώδεκα μαθητών του Ιησού. Ο Ματθαίος ή Λευίς, (κατά το Μκ 2,14) ασκούσε το επάγγελμα του τελώνη στην Καπερναούμ, όταν κλήθηκε στο αποστολικό αξίωμα. Η επιγραφή "κατά Ματθαίον" είναι μεταγενέστερη της συγγραφής του ευαγγελίου και μαρτυρεί την πεποίθηση της Εκκλησίας απο το 2ο αιώνα και εξής, ότι για το ευαγγέλιο αυτό εγγυάται η αυθεντία ενός μαθητή του Ιησού, του Ματθαίου. Το ευαγγέλιο αυτό προυποθέτει αναγνώστες ιουδαίοχριστιανούς που είναι εξοικειωμένοι με την Παλαιά Διαθήκη και τις ιουδαϊκές παραστάσεις και αντιλήψεις, για τις οποίες καμία επεξήγηση δεν δίνει ο ευαγγελίστης.
Σ’ολόκληρο το ευαγγέλιο κυριαρχεί η διδασκαλία του Ιησού περί "βασιλείας του Θεού" ή "βασιλείας των ουρανών". Τη βασιλεία αυτή αποκαλύπτει, πραγματοποιεί και εγκαθιστά ο Μεσσίας, ο οποίος συνάμα προτρέπει τους πιστούς σε συνεχή επαγρύπνηση ενόψει της μελλοντικά ερχόμενης ολοκληρωμένης μορφής της. Πρόκειται για το «μυστήριο» της βασιλείας του Θεού που, ενώ άρχισε ήδη να πραγματοποίειται στο πρόσωπο και το έργο του Χριστού, συγχρόνως αναμένεται να έρθει στην πλήρη μορφή της κατά το μέλλον. Ο Ιησούς, ο οποίος αποκαλύπτει τα "μυστήρια της βασιλείας του Θεού", είναι ο Μεσσίας, στο πρόσωπο του οποίου πραγματοποιούνται οι προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης και ο οποίος συγκροτεί γύρω του το νέο λαό του Θεού, την εκκλησία με πυρήνα τους δώδεκα μάθητες. Το ιουδαϊκό δωδεκάφυλο ανασυγκροτείται και συνεχίζεται μέσα στην Εκκλησία, η οποία αποβαίνει κληρονόμος των επαγγελιών του θεού, που δόθηκαν στον παλαιό Ισραήλ. Η βασιλεία του Θεού αίρεται από τον άκαρπο Ισραήλ και δίδεται σ’ ένα λαό που θα παράγει τους καρπούς της (21,43).
Περισσότερο από τους άλλους ευαγγελιστές υπογραμμίζει ο Ματθαίος τη «δικαιοσύνη» του ανθρώπου ως απάντηση στη σώζουσα «δικαιοσύνη του θεού». Υπογραμμίζει την ανθρώπινη ανταπόκριση στην προσφορά της λύτρωσης, την υποχρέωση των πιστών να «ποιούν» έργα αγάπης και να παράγουν «καρπούς».
Στην εικόνα του Ευαγγελιστού Ματθαίου απεικονίζεται μορφή ανθρώπου, του πρώτου των συμβολικών ζώων, που είδε ο Προφήτης Ιεζεκήλ (α΄ 10), και αυτό γιατί ο Ευαγγελιστής αυτός αρχίζει το Ευαγγελίο από της κατά σάρκα γενεαλογίας του Ιησού Χριστού. Το Ευαγγέλιο του Ματθαίου αρχίζει να αναγινώσκεται στους Ιερούς Ναούς από την α΄ εβδομάδα μετά τήν Πεντηκοστή εώς την Κυριακή της πρό της Υψώσεως του Σταυρού.
Ο Ευαγγελιστής Μάρκος: Η επιγραφή «κατά Μάρκον» δεν οφείλεται στον ίδιο τον συγγραφέα του ευαγγελίου, αλλά προέρχεται από τον 2ο αιώνα και μαρτυρεί την πίστη της εκκλησίας ότι το ευαγγέλιο αυτό γράφτηκε από το Μάρκο, τον οποίο η ομόφωνη παράδοση της εκκλησίας και οι περισσότεροι από τους νεοτέρους ερευνητές ταυτίζουν με τον Ιωάννη Μάρκο, συνεργάτη των δυο κορυφαίων αποστολών Πέτρου και Παύλου στη διάδοση του ευαγγελίου, και για τον οποίο γίνεται λόγος στις Πράξεις των Αποστολών καθώς και σε επιστολές της Καινής Διαθήκης.
Το ευαγγέλιο του Μάρκου δεν προϋποθέτει εξοικειωμένους αναγνώστες με την Παλαιά Διαθήκη και με τις ιουδαϊκές συνήθειες. Απευθύνεται σε χριστιανούς που ήταν πρώην εθνικοί και που ζούν έξω από την Παλαιστίνη. Ο ευαγγελιστής μας χαρακτηρίζει ο ίδιος το κείμενό του ήδη με την πρώτη του φράση ως «Ευαγγελίον Ιησού Χριστού». Έχει λοιπόν επίγνωση του γεγονότος ότι δεν συγγραφεί βιογραφία του Ιησού αλλά μεταφέρει ένα μήνυμα ζωής, μια χαρμόσυνη αγγελία, ένα «Ευαγγελίο». Το κατά Μάρκον ευαγγέλιο θεωρείται από τη σύγχρονη ερευνά ως το αρχαιότερο από τα 4 ευαγγέλια. Ετσι ο Μάρκος είναι ο εισηγητής ενός νέου φιλολογικού είδους στην παγκόσμια φιλολογία, αυτό του ευαγγελίου, που χωρίς να παύσει να είναι ιστορική αφήγηση, την υπερβαίνει και αποβαίνει αισιόδοξο μήνυμα, το οποίο τα ιστορικά γεγονότα και το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας, ο Ιησούς Χριστός, απευθύνουν στον άνθρωπο κάθε εποχής. Σε αντίθεση προς τα αλλά ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης το κατά Μάρκον δεν ενδιαφέρεται τόσο να μας παρουσιάσει τη διδασκαλία του Ιησού (τα λεχθέντα) όσο το πρόσωπό του, δηλαδή τη θαυματουργική εξουσία (τα πραχθέντα) του Υιού του θεού, του Μεσσία, ο οποίος διώχνει το σατανά και ελευθερώνει τους ανθρώπους από τη δουλεία σ’ αυτόν. Ο μεσσιανικός τίτλος «Υιός θεού» δεν χρησιμοποιείται στο ευαγγέλιο του Μάρκου από τους ανθρώπους για τον Ιησού, αλλ’ από το Θεό Πατέρα που απευθύνεται προς τον Υιό του σε στιγμές χαρακτηριστικές της επίγειας ζωής του (βάπτιση, μεταμόρφωση) ή από τους δαίμονες, που αναγνωρίζουν το Μεσσία και καταλαβαίνουν ότι έφτασε το τέλος της δίκης τους κυριαρχίας. Μονό μία φορά χρησιμοποιείται ο τίτλος αυτός από άνθρωπο: από το Ρωμαίο εκατόνταρχο μπροστά στο σταυρό του Ιησού (15,39). Δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι προς το τέλος του ευαγγελίου ένας άνθρωπος, και μάλιστα εθνικός, αναγνωρίζει τον Ιησού, ως Υιόν του θεού. Και μάλιστα αυτό συμβαίνει κατά την ώρα του θανάτου του Ιησού πράγμα που υποδηλώνει ότι οι λυτρωτικές συνέπειες του σταυρού αρχίζουν να επεκτείνονται σ’ ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Στην εικόνα του Ευαγγελιστού Μάρκου απεικονίζεται ο Λέων, το δεύτερο συμβολικό ζώο του Προφήτου Ιεζεκιήλ, ίσως γιατί στην αρχή του Ευαγγελίου αρχίζει με την δράση του Προδρόμου στην έρημο.
Ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Το τρίτο στη σειρά του κανόνα της Καινής Διαθήκης ευαγγέλιο διακρίνεται από τα άλλα ευαγγέλια για τη γλωσσική του καλλιέπεια και την ακριβέστερη ιστορική τοποθέτηση των γεγονότων. Σύμφωνα με την αρχαία εκκλησιαστική παράδοση το ευαγγέλιο αυτό προέρχεται από τη γραφίδα του συνοδού του Παύλου Λουκά. Ο Λουκάς ήταν γιατρός, όπως αυτό μαρτυρείται ήδη στις επιστολές του Παύλου (βλ. Κολ. 4, 14), και το ευαγγέλιό του διακρίνεται από τα αλλά ευαγγέλια όχι μόνο για την πιο φροντισμένη γλώσσα του αλλά καί για τον πρόλογο με τον οποίο αρχίζει (1,1-4).
Από τον πρόλογο αυτό πληροφορούμαστε ότι: α) Πριν από το Λουκά και άλλοι επιχείρησαν να συντάξουν διηγήσεις για τα γεγονότα που έλαβαν χώρα «ανάμεσά μας». β) Οι διηγήσεις αυτές όπως και η του τρίτου ευαγγελιστή στηρίζονται στη μαρτυρία αυτών «που από την αρχή ήταν αυτόπτες μάρτυρες και έγιναν κήρυκες του χαρμόσυνου μηνύματος» (1.2). Στόχος του ευαγγελιστή είναι να παρακολουθήσει και να εκθέση τα γεγονότα από την αρχή τους (άνωθεν), με πληρότητα (πάσιν), με ακρίβεια (ακριβώς) και με τη χρονολογική τους σειρά (καθεξής). γ) Το έργο απευθύνεται σε κάποιον εντιμότατο Θεόφιλο, πιθανώς Ρωμαίο αξιωματούχο, ο οποίος ή είναι "κατηχημένος" χριστιανός και ο συγγραφέας του ευαγγελίου θέλει να θεμελιώσει με περισσότερα στοιχεία την πίστη του, ή είναι εθνικός και έλαβε ανακριβείς πληροφορίες για το χριστιανισμό, τις οποίες ο ευαγγελιστής θέλει να ανατρέψει δίδοντας του τις σωστές και ακριβείς.
Στο ευαγγέλιο του Λουκά τονίζεται ιδιαίτερα η δράση της Εκκλησίας μέσα στην ιστορία. Χωρίς να απουσιάζει, απαμβλύνεται κάπως η αναμονή των εσχάτων και αφήνεται περισσότερος χώρος για τη δράση του Αγίου Πνεύματος κατά το παρόν, για τη σωτηριολογική αξιολόγηση του χρόνου που παρεμβάλλεται μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης έλευσης του Χρίστου. Ο ευαγγελιστής παρουσιάζει μια προσπάθεια ακριβέστερης ιστορικής τοποθέτησης των γεγονότων, ωστόσο βλέπει και περιγράφει τη ζωή του Ιησού κυρίως ως θεολόγος κάτω από το φως της ανάστασης. Τα γεγονότα τα οποία εκθέτει παίρνουν νόημα υπό το πρίσμα της ανάστασης και ανύψωσης του Χριστου στα δεξιά του Θεού Πατέρα. Το ευαγγέλιο του Λουκά διασώζει πολλούς ύμνους και πολλές προσευχές και κυριαρχείται από ατμόσφαιρα χαράς. Είναι επίσεις χαρακτηριστικό του ευαγγελίου ότι οι ρωμαϊκές αρχές δεν καταδιώκουν το χριστιανισμό, αλλά τηρούν στάση ανοχής. Η ευθύνη για την καταδίκη του Ιησού σε θάνατο, επιρρίπτεται στην επιμονή και το φανατισμό των Ιουδαίων, ενώ ο Πιλάτος τρεις φορές διακηρύσει την αθωότητα του Ιησού.
Ο οικουμενικός χαρακτήρας της διδασκαλίας και δράσης του Ιησού, ο τονισμός της χάρης του Θεού, της αγάπης προς τους φτωχούς κι αμαρτωλούς και της μετανοίας φέρνουν το Λουκά πολύ κοντά στη θεολογία του Παύλου, του οποίου άλλωστε υπήρξε μαθητής και ακόλουθος κατά τις περιοδίες. Το τρίτο ευαγγέλιο μας αφηγείται με τρόπο χαρακτηριστικό το ενδιαφέρον του Ιησού για τους αμαρτωλούς, τους φτωχούς και περιφρονημένους, τις γυναίκες και τα παιδιά. Μας τονίζει ότι τα κοινωνικά προβλήματα δεν είναι αδιάφορα για τον χριστιανισμό και η πίστη στον Υιό του Θεού δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από την αντιμετώπιση των προβλημάτων του συνανθρώπου. Χωρίς να καθιστά το χριστιανισμό απλή κοινωνική διδασκαλία, υπενθυμίζει στα μέλη της Εκκλησίας το αδιαχώριστο πίστης και αγάπης.
Στήν εικόνα του Ευαγγελιστού Λουκά απεικονίζεται τό Βόδι τό τρίτο συμβολικό ζώο του Προφήτου Ιεζεκιήλ, γιατί τό Ευαγγέλιο αρχίζει από τήν λατρεία που γινόταν στόν παλαιό νόμο, που μάλλον ήταν Βόες.
Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Αποτελεί σταθερή παράδοση της Εκκλησίας από το 2ο κιόλας μ.Χ. αιώνα ότι το δ΄ ευαγγέλιο είναι έργο του Ιωάννη του μαθητή του Κυρίου. Βεβαία ο ιερός συγγραφέας πουθενά στο ευαγγέλιό του δεν αναφέρει το όνομά του, δίνει όμως αρκετές ενδείξεις για την ταυτότητά του. Ο χρόνος συγγραφής τοποθετείται στα τέλη του 1ου μ.χ. αιώνα και ως τόπος συγγραφής γίνεται γενικώς αποδεκτή η Έφεσος.
Η αρχαία εκκλησιαστική παράδοση χαρακτηρίζει το ευαγγέλιο του Ιωάννη "πνευματικό", ενώ τα τρία πρώτα ευαγγέλια τα ονομάζει "σωματικά", κι αυτό γιατί στο δ' ευαγγελίο βρίσκει κανείς μια ατμόσφαιρα υψηλότερη και πνευματικότερη.
Πραγματικά όταν διαβάζει κανείς τον Ιωάννη αισθάνεται ότι εγκαταλείπει τις πολυσύχναστες ρύμες και τις πολυπληθείς πλατείες όπου ο Ιησούς συζητεί με τον όχλο, τους γραμματείς, τους Φαρισαίους κ.λ.π., για να εισέλθει σ’ ένα μεγαλοπρεπεί και επιβλητικό ναό, όπου ο Ιησούς ομιλεί ήρεμα προς τους πιστούς για την αγάπη του θεού προς τον κόσμο, για την πίστη σ’ αυτόν που απέστειλε ο θεός για να σώσει τον κόσμο από τον θάνατο και να του προσφέρει τη ζωή, και για την ελπίδα στην έλευση του Παρακλήτου. Δέν είναι λοιπόν το δ΄ ευαγγέλιο εξιστόρηση απλώς επεισοδίων
από τη ζωή του Ιησού, αλλά έκφραση του βιώματος της Εκκλησίας που πιστεύει στο Χριστό. Είναι μαρτυρία της πίστεώς της για το τι σήμαινε για τα μέλη της ο Χριστός κατά τα τέλει του 1ου μ. χ. αιώνα. Επίσης, έχει κανείς την εντύπωση ότι ο Ιωάννης ομιλεί στο ευαγγέλιό του όχι ως μεμονωμένο άτομο αλλ’ ως εκπρόσωπος της Εκκλησίας απηχώντας σε κάθε βήμα την πίστη της.
Ο Ιωάννης παρουσιάζει στο ευαγγέλιο του τα εξής ιδιαίτερα γνωρίσματα που τον διαφοροποιούν από τους τρεις άλλους ευαγγελιστές: α) Δεν αναφέρει καμία από τις 50 και πλέον παραβολές του Ιησού, ούτε μεμονωμένα λογία που ακολουθούν αλυσιδωτά το ένα μετά το άλλο, αλλά παραθέτει μακρούς λόγους του Ιησού με ενιαίο θέμα. β) Η έκφραση «βασιλεία του Θεού» (ή «βασιλεία των ουρανών») δίνει εδώ τη θέση της στην έκφραση "αιωνία ζωή" η απλώς "ζωή" που έχει το ίδιο νόημα. γ) Τονίζει ιδιαίτερα ο δ΄ ευαγγελιστής ότι η «κρίσις» συντελείται ήδη στό παρόν ανάλογα με τη θέση που παίρνουν οι άνθρωποι απέναντι στην αποκάλυψη του Θεού στο πρόσωπο του Χριστού. δ) Τα χρονικά και γεωγραφικά πλαίσια της δράσης του Ιησού είναι ευρύτερα. ε) Από τα θαύματα των άλλων ευαγγελιστών ο Ιωάννης έχει μονό δύο (πολαπλασιασμός των άρτων και περίπατος πάνω στη λίμνη), ενώ παραδίδει μόνον αυτός πέντε άλλα θαύματα: μετατροπή νερού σε κρασί, θεραπεία του γιου του αξιωματικού, θεραπεία παραλύτου στην κολυμβήθρα της Βησθεσδά, θεραπεία τυφλού, ανάσταση του Λαζάρου. στ) Στους άλλους ευαγγελιστές η μεσσιανικότητα του Ιησού αποκαλύπτεται διαδοχικά και με πολλές προφυλάξεις. Στο δ΄ ευαγγέλιο εξαρχής διακηρύσσεται η σάρκωση του Λόγου και η φανέρωση της «δόξας» του. Αποκορύφωμα αυτής της δόξας αποτελεί ο σταυρός, η ανάσταση και η επάνοδος του Ιησού στο Θεό Πατέρα. Τέλος ζ) στη διήγηση του πάθους απαντούν πληροφορίες μη διασωζόμενες από τα άλλα ευαγγέλια.
Στήν εικόνα του Ευαγγελιστού Ιωάννη απεικονίζεται η μορφή του Αετού, γιατί ο Ιωάννης εθεολόγησε υψηλά τήν ανέκφραστη καί αιώνια γέννηση του Υιού καί Λόγου του Θεού, γιά τόν λόγο αυτό ονομάστηκε Θεολόγος.
Τό Ιερατικόν: Περιέχει τις ακολουθίες του Εσπερινού, Μεσονυκτικού καί Όρθρου, τις τρεις εν χρήση Θείες Λειτουργίες του Ι. Χρυσοστόμου, Μ. Βασιλείου, των Προηγιασμένων, καί διάφορες άλλες Ιερές Ακολουθίες καί Ευχές χρήσιμες γιά τους Ιερείς.
Τό Ευχολόγιον: Περιέχει τις ακολουθίες όλων των Μυστηρίων καί Ακολουθιών (Εγκαινίων Ναού, Νεκρώσιμος Ακολουθία, Αγιασμού μικρού καί μεγάλου κ.λ.π.) καί ευχές που λέγονται γιά διάφορες περιστάσεις. Απάνθισμα των ευχρηστοτέρων γιά τους Ιερείς ακολουθιών αποτελεί τό Μικρό Ευχολόγιον ή Αγιασματάριον.
Τό Ωρολόγιον:Τό βιβλίο αυτό έλαβε τό ονομά του από τις Ακολουθίες των Ωρών τις οποίες περιείχε αρχικά. Αργότερα προστέθηκαν σε αυτό καί άλλες Ακολουθίες, Ύμνοι, Ευχές κ.τ.λ. καί λόγω τις επεκτάσεως αυτού πήρε την ονομασία Μέγα Ωρολόγιον. Το Ωρολόγιο διαιρείται σέ τρία μέρη καί τό Παράρτημα. Στό πρώτο μέρος τό οποίο είναι καί τό πιό εύχρηστο, περιλαμβάνονται οι Ακολουθίες της νυχθημέρου (Μεσονύκτιο, Όρθρος, Ώρες, Εσπερινός καί Απόδειπνο). Δέν περιλαμβάνονται πλήρεις οι Ακολουθίες αυτές αλλά μόνο τά σταθερά μέρη αυτών που λέγονται από τόν Αναγνώστη καί τόν Ψάλτη. Τό δεύτερο μέρος αποτελείται από τό μηνολόγιο όλου του έτους καί περιλαμβάνει γιά κάθε ημέρα σύντομο υπόμνημα, τό Απολυτίκιο καί τό Κοντάκιο της εορτής. Τά ίδια περιλαμβάνει καί γιά τήν περίοδο του Τριωδίου καί Πεντηκοσταρίου. Επίσης περιλανβάνει τά Αναστάσιμα απολυτίκια, Θεοτοκία καί Υποκοές των οκτώ ήχων, καθώς καί για τις υπόλοιπες ημέρες τις εβδομάδος ψαλλόμενα απολυτίκια καί κατά ήχο Θεοτοκία. Τό τρίτο μέρος περιέχει ακολουθίες έκτακτες όπως του Ακάθιστου Ύμνου, της Θείας Μεταλήψεως, τους Παρακλητικούς Κανόνες, καί τους Χαιρετισμούς του Τιμίου Σταυρού. Τό Παράρτημα τέλος περιέχει (συλλογή Ιερών Κανόνων, αλφαβητικό ευρετήριο των Αγίων κ.α.).
Το Ψαλτήριον: Προκαλεί μεγάλη εντύπωση το ότι το ιερό Ψαλτήριο είναι το πίο αγαπητό ανάγνωσμα των χριστιανών όχι μόνο στην λατρεία της Εκκλησίας μας, ώστε ο Μέγας Βασίλειος να το ονομάζει «Εκκλησίας φωνήν» αλλά και σε ιδιωτικές κατ’ οίκον προσευχές: «Τά των ψαλμών λόγια και κατ’ οίκον μελωδούσι και επί της αγοράς προφέρουσι», μας ενημερώνει ο Μέγας Βασίλειος. Ο ιερός Χρυσόστομος λέγει χαρακτηριστικά για το Ψαλτήριο του Δαυϊδ: «Εν Εκκλησία παννυχίδες, και πρώτος και μέσος και τελευταίος Δαυϊδ. Εν ορθριναίς υμνολογίαις, και πρώτος και μέσος και τελευταίος Δαυϊδ. Εν ταίς οικίαις των παρθένων ιερουργίαι, και πρώτος και μέσος και τελευταίος Δαυϊδ». Στον ιερό Χρυσόστομο του προξενεί μεγάλη εντύπωση το ότι στην εποχή του οι χριστιανοί, ενώ των άλλων βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης δεν γνώριζαν ούτε τα ονόματά τους, είχαν όμως αποστηθίσει ψαλμούς του Δαυϊδ, όπως και Ωδές.
Όπως μας είναι γνωστό, στήν λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας έχουμε πλούσια τήν χρήση του Ψαλτηρίου. Αλλά πρωτού αναφέρουμε που ειδικά στήν λατρεία μας έχουμε τήν χρήση του Ψαλτηρίου, θέλουμε να πούμε πρώτα ότι η χρήση του Ψαλτηρίου σ’ αυτή δέν είναι μόνο η απλή ανάγνωση ψαλμών, αλλά είναι καί κατά ένα άλλο ιδιότυπο καί πρωτότυπο τρόπο χρήση. Είναι η κατασκεύη λειτουργίκων ευχών καί τροπαρίων ακριβώς μέ βάση κάποιο ψαλμό του Ψαλτηρίου.
Α) Ως παράδειγμα κατασκευής ευχής από τό περιεχόμενο κάποιου ψαλμού, αναφέρουμε προχείρως τήν Ι΄ ευχή του Όρθρου, πού είναι ένα ωραίο ζύμωμα του πασίγνωστου 50ου Ψαλμού, «Ελεησόν με ο Θεός…». Η ευχή είναι ευχή μετανοίας, θεωρεί δέ, όπως καί λέγει στήν αρχή της, «ως τύπον επιγνώσεως αμαρτημάτων καί εξομολογήσεως…» τήν μετάνοια του Δαυϊδ, ο οποίος γιά τήν άφεση των διαπραχθέντων δύο αμαρτημάτων του (βλέπε Β΄ Βασ. κεφ. 11) μετανόησε ειλικρινώς καί στόν ψαλμό πού συνέθεσε στήν συνέχεια μας χαράσει τά διάφορα στάδια της «οδού μετανοίας», τά οποία πρέπει όλοι μας νά διέλθουμε γιά τήν σωτηρία μας, κατά τό «εύρω καγώ τήν οδόν διά της μετανοίας». Η Ι΄ ευχή του Όρθρου, για την οποία μιλάμε, είναι όχι απλά επιρεασμένη από τον ψαλμό αυτόν αλλά εκφράζει τά ίδια ακριβώς νοήματα με αυτόν, και με τις ίδιες ακριβώς λέξεις του.
Ως ένα άλλο παράδειγμα αναφέρουμε την ευχή της Εισόδου του Εσπερινού, «Εσπέρας καί πρωί και μεσημβρίας…» εξηρτημένη από τον ψαλμικό στίχο 18ο του 54ου Ψαλμού, έχοντα ακριβώς όπως καί η ευχή τά ίδια λόγια.
Β) Ως παράδειγμα τώρα κατασκευής Τροπαρίων από τό περιεχόμενο των ψαλμών αναφέρουμε τά τροπάρια των «Αναβαθμών» των οκτώ ήχων της Παρακλητικής. Πρόκειται περί της σειράς των γνωστών μικρών – μικρών τροπαρίων, συντεθημένων κατά τό νόημα ψαλμικών στίχων της ομάδος των δέκα πέντε ιεραποδημικών ψαλμών «Αναβαθμών» καλουμένων (ψαλμοί 119ος - 133ος ), εκ των οποίων καί έλαβαν τό όνομα.
Για τήν χρήση του Ψαλτηρίου στήν λατρεία μας λέγαμε γενικά ότι δέν υπάρχει εκκλησιαστική ακολουθία, στην οποία νά μήν έχουμε ανάγνωση ψαλμών γίνεται δέ η ανάγνωση αυτή των ψαλμών κατ’ εκλογήν, ανάλογα μέ τά θέματα των ακολουθιών ή των εορτών ή των ωρών της ημέρας.
Τό Ψαλτήριο περιέχει 150 Ψαλμούς, τό οποίο για τήν λειτουργική χρήση είναι διηρημένο σέ 20 τμήματα καλούμενα Καθίσματα, κάθε Κάθισμα διαιρείται σέ τρία μικρότερα τμήματα καλούμενα Στάσεις ή Δοξολογίας. Κάθε στάση περιλαμβάνει από 1 εώς 5 Ψαλμούς ανάλογα τό μέγεθος του κάθε Ψαλμού. Ο 118ος Ψαλμός λόγω της μεγάλης έκτασης που έχει αποτελεί μόνος του τό 17ο Κάθισμα, υποδιαιρούμενος σέ τρεις Στάσεις.
Στήν μέν ακολουθία του Εσπερινού αναγινώσκεται ένα Κάθισμα, στήν δέ ακολουθία του Όρθρου δύο Καθίσματα, ώστε εντός της εβδομάδος νά αναγινώσκεται όλο το Ψαλτήριο, κατά την περίοδο της Μεγ. Τεσσαρακοστής αναγινώσκεται δύο φορές τήν εβδομάδα.
Παρακλητική ή Οκτάηχος: Έτσι καλείται το βιβλίο τό οποίο περιέχει ύμνους γιά τους Εσπερινούς καί τους Όρθρους κάθε ημέρας της εβδομάδος κατά τους οκτώ (8) ήχους της Εκκλησιαστικής Μουσικής. Κάθε ήχος της Παρακλητικής καλύπτει μία εβδομάδα από τόν Εσπερινό του Σαββάτου μέχρι του Όρθρου του επομένου Σαββάτου. Επομένως ολόκληρη η Παρακλητική καλύπτει περίοδο οκτώ εβδομάδων. Η Παρακλητική χρησιμοποιείται παράλληλα με τά Μηναία, και αρχίζει η χρήση της από την πρώτη Κυριακή μετά των αγίων Πάντων με ήχο Α΄.
v Τά Μηναία: Είναι δώδεκα των αριθμό αντιστοιχεί ένα γιά κάθε μήνα. Περιέχουν το υμνολογικό μέρος των Ιερών Ακολουθιών (Εσπερινού καί Όρθρου) όλων των ημερών του έτους των ακινήτων εορτών.
Τό Τριώδιον: Περιέχει τις ακολουθίες των κινητών εορτών της περιόδου από τήν Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι και το Μεγάλο Σάββατο Εσπέρας. Το όνομα του οφείλεται στο ότι οι περισσότεροι κανόνες της περιόδου αυτής είναι τρίωδα έχουν δηλαδή τρεις ωδές.
v Το Πεντηκοστάριον: Περιέχει τις ακολουθίες των κινητών εορτών από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι και της Κυριακής των Αγίων Πάντων. Καλείται έτσι γιατί αρχικά έφθανε μέχρι την Κυριακή της Πεντηκοστής, αργότερα όμως προστέθηκε μία εβδομάδα ακόμη, η οποία αποτελεί συνέχεια της εορτής της Πεντηκοστής.
Ο Απόστολος: Περιέχει για όλο το έτος τις αναγιγνωσκόμενες Περικοπές από τις Πράξεις καί Επιστολές των Αποστόλων όλου του έτους. Στόν Απόστολο περιέχονται επίσης και τά Αντίφωνα των Δεσποτικών Εορτών.
Το Εγκόλπιον του Αναγνώστου: Περιέχει τις ακολουθίες του Εσπερινού, Όρθρου, Θ. Λειτουργίας. Στο παράρτημα περιέχει τις Καταβασίες όλου του έτους καθώς και τά Μεγαλυνάρια των Δεσποτικών, Θεομητορικών και αγίων όλου του έτους.
Το Τυπικό: Η διεξαγωγή των Ιερών ακολουθιών καθύστατε συνήθως πολύπλοκη και δυσχερείς από την χρήση τόσων βιβλίων. Απαραιτήτος για το λόγο αυτό καθίσταται η ύπαρξις ενός βιβλίου καθορίζοντας την τάξη των ακολουθιών για τις διάφορες περιπτώσεις. Αυτό τό βιβλίο ονομάζεται Τυπικό, σε αυτό βρίσκουμε την τάξη για την τέλεση των τακτικών ακολουθιών, οι οποίες λόγω της καθημερινής τέλεσης υπέστησαν ποικίλες εξελίξεις καί παρουσιάζουν πολλές παραλλαγές.
Για την σωστή τέλεση λοιπόν των ακολουθιών από όλες τις Εκκλησίες άρχισε η σύνταξη των τυπικών, είτε Ενοριακό είτε Μοναστηριακό. Από αυτά σώζεται το αρχαίο ενοριακό - ασματικό τυπικό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης. Μοναχικά τυπικά σώζονται πολλά γιατί κάθε Μονή είχε δικό της Τυπικό. Το Τυπικό όμως που επικράτησε στις Μονές και ύστερα στους Ενοριακούς Ναούς είναι το τυπικό της Μονής του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων το 430. Το Τυπικό της μονής του Αγίου Σάββα αναθεώρησε δύο φορές και ερρύθμισε ο Σωφρόνιος ο Ιεροσολύμων και τέλος ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός. Επειδή όμως οι διατάξεις του ανωτέρω Τυπικού εφαρμόζετω σε Μονές δεν ήταν δυνατό να εφαρμόζεται και σε ναούς των πόλεων. Τούτο ρυθμίζονταν σύμφωνα με τις παρουσιαζόμενες περιπτώσεις από τους προέδρους των κατά τόπους εκκλησιών.
Τό έτος 1838 ο Κωνσταντίνος ο Βυζάντιος Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, συγκέντρωσε διάφορες παλαιές σημειώσεις μεταρρυθμίσεων επί του Τυπικού, που εγίνοντο κατά καιρούς στην Εκκλησία, συνέταξε και εξέδωσε το Πρώτο Τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας επί Πατριάρχου Γρηγορίου του ΣΤ΄. Κατόπιν δέ προέβη και εξέδωσε και δεύτερο Τυπικό το 1851 βελτιωμένο του Πρώτου.
Νεώτερη Προσαρμογή έγινε το έτος 1888 επί Διονυσίου Πατριάρχου του Ε΄όπου μία επιτροπή αποτελούμενη από τους Μητροπολίτες Σάμου, Αίνου, του σοφότατου Μητροπολίτου Μυτιλήνης Κωνσταντίνου και του Πρωτοψάλτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Γεωργίου Βιολάκη, αναθεώρησε τά προγενέστερα Τυπικά της εκκλησίας, τά οποία ήσαν εν χρήση μέχρι εκείνη την εποχή, διόρθωσε τά λάθη και τις ανακρίβιες, συμπλήρωσε τις ελλείψεις και κατάρτισε το σημερινό εν χρήση Τυπικό με όλες τις ακολουθίες.
Στή βάση αυτού του Τυπικού, ο Πρωτονοτάριος της Αρχιεπισκοπής Αθηνών Εμμανουήλ Φαρλέκας για την διευκόλυνση των Ιεροψαλτών και των κληρικών, άρχισε να καταρτίζει κατ’ έτος Ημερολόγιο - Τυπικό μέ τις συγκεκριμένες για κάθε έτος περιπτώσεις. Την παράδοση την συνέχισε ο Γεώργιος Μπεκατώρος και η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, η οποία εκδίδει κάθε χρόνο το βιβλίο «Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος ».
Τέλος πρέπει νά αναφέρουμε ότι στο Άγιον Όρος υπάρχει ο Εκκλησιάρχης ή Τυπικάριος ο οποίος προετοιμάζει τήν όλη Τυπική Διάταξη των Ιερών Ακολουθιών μέ βάση τό Τυπικό.
ΟΙ ΙΕΡΕΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ
Ιερές Ακολουθίες καλούνται οι διάφοροι τύποι δημόσιας προσευχής. Κάθε ακολουθία είναι σύμπλεγμα ψαλμών, δεήσεων, αναγνωσμάτων, ευχών καί ύμνων διατεταγμένων μέ ορισμένη τάξη.
Οι ακολουθίες διαφέρουν της ιδιωτικής προσευχής, διότι η ιδιωτική προσευχή γίνεται σε οποιοδήποτε τόπο και χρόνο και δεν είναι ανάγκη να ακολουθεί ορισμένη διάταξη, ενώ η δημόσια προσευχή τελείται σε ορισμένο τόπο (το Ναό) και χρόνο και σύμφωνα με το ορισμένο τυπικό.
Οι Ακολουθίες διαιρούνται σέ τρεις ομάδες:
Α. Ακολουθίες της νυχθημέρου.
Είναι εκείνες που τελούνται καθημερινά σε τακτικές ώρες, τέτοιες ακολουθίες είναι οι εξής:
Είναι εκείνες που τελούνται καθημερινά σε τακτικές ώρες, τέτοιες ακολουθίες είναι οι εξής:
Ο Εσπερινός.
Το Απόδειπνο.
Το Μεσονύκτιο.
Ο Όρθρος.
Οι Ώρες (Α΄, Γ΄, ΣΤ΄& Θ΄).
Η Ακολουθία των Τυπικών.
Η Ακολουθία της Τραπέζης.
Β. Ακολουθίες των Μυστηρίων.
Η Θεία Λειτουργία
Το Απόδειπνο.
Το Μεσονύκτιο.
Ο Όρθρος.
Οι Ώρες (Α΄, Γ΄, ΣΤ΄& Θ΄).
Η Ακολουθία των Τυπικών.
Η Ακολουθία της Τραπέζης.
Β. Ακολουθίες των Μυστηρίων.
Η Θεία Λειτουργία
Το Βάπτισμα.
Το Χρίσμα.
Το Χρίσμα.
Η Ιεροσύνη.
Η Μετάνοια και Εξομολόγηση.
Ο Γάμος.
Το Ευχέλαιο.
Γ. Λοιπές Ακολουθίες.
Ο Αγιασμός (Μικρός – Μεγάλος).
Παρακλήσεις.
Η Νεκρώσιμος Ακολουθία.
Τα Εγκαίνια Ναού.
Άλλη συνήθη διαίρεση των Ιερών Ακολουθιών είναι σε Τακτικές και σε Έκτακτες. Ως τακτικές χαρακτηρίζονται οι ακολουθίες της νυχθημέρου και η Θεία Λειτουργία, γιατί και αυτή μπορεί να τελείται κάθε ημέρα εκτός από ορισμένες ημέρες του έτους. Ως έκτακτες χαρακτηρίζονται οι υπόλοιπες ακολουθίες, επειδή δεν τελούνται καθημερινά αλλά όταν παραστεί ανάγκη.
Α. Ακολουθίες της νυχθημέρου.
Ακολουθίες της νυχθημέρου καλούνται οι ακολουθίες που τελούνται σέ ορισμένη ώρα της ημέρας καί της νύκτας.
Η συνήθεια της προσευχής σε τακτικές ώρες υπήρχε στους Ιουδαίους τόσο για την δημόσια όσο και για την ιδιωτική προσευχή. Στον Ναό του Σολομώντος ετελούντο τρεις ακολουθίες, η Πρωινή (της τρίτης ώρας), η Μεσημβρινή (της έκτης ώρας) και η Εσπερινή (της ενάτης ώρας). Η κάθε μία από τις ακολουθίες αυτές περιελάμβανε ψαλμούς και προσευχές, επιπλέον στην πρωινή και εσπερινή είχε καί θυσία αμνού, η μεσημβρινή είχε θυσία σεμιδάλεως και οίνου.
Από τους Ιουδαίους κληρονόμησε το έθιμο τρίς φορές την ημέρα να προσεύχεται ο «νέος Ισραήλ», η Χριστιανική Εκκλησία, η οποία βρήκε σε αυτό τον τύπο της Αγίας Τριάδος. Η διδαχή των Αποστόλων ορίζει να απαγγέλλεται από τους Χριστιανούς τρίς φορές την ημέρα η Κυριακή Προσευχή «Πάτερ ημών…». Από άλλες μαρτυρίες οι Χριστιανοί μας αναφέρουν προσεύχονταν δύο φορές τήν ημέρα το πρωί και το εσπέρας. Από της αρχές του γ΄ αιώνα οι ώρες της προσευχής αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται, των δ΄ αιώνα έχουμε μαρτυρίες για ύπαρξη επτά ακολουθιών (Εσπερινού, Απόδειπνου, Μεσονυκτικού, Όρθρου, Α΄, Γ΄, ΣΤ΄, Θ΄ Ώρας). Ο αριθμός των ακολουθιών και το περιεχομενό τους ποικίλλει στους διάφορους λειτουργικούς τύπους.
Στήν Ορθόδοξο Εκκλησία επικράτησαν δύο συστήματα καθημερινών ακολουθιών το Μοναχικό και το Κοσμικό. Το μοναχικό το οποίο αποτελεί το σημερινό τυπικό, περιλαμβάνει τις επτά όπως είπαμε και πιο πάνω ακολουθίες. Ενώ το κοσμικό, το οποίο δεν είναι σήμερα σε χρήση, περιλαμβάνει δύο μόνο ακολουθίες (Εσπερινό και Όρθρο) ετελούντο όλο το έτος και άλλες δύο ακολουθίες (Παννυχίδα και Τριθέκτην) ετελούντο κατά την διάρκεια της Μεγ. Τεσσαρακοστής.
Οι προβλεπόμενες ακολουθίες του μοναχικού τυπικού τελούνται όλες στις Μονές και ειδικά στο Άγιο Όρος. Στους Ενοριακούς Ναούς τελούνται συνήθως μόνο ο Όρθρος και ο Εσπερινός. Τις Κυριακές πρίν από τον Όρθρο τελείται το Μεσονύκτικο. Οι Ώρες και το Απόδειπνο τελούνται μόνο τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Αλλά και οι τελούμενες ακολουθίες έχουν υποστεί συντμήσεις και τροποποιήσεις, για να προσαρμοσθούν στις συνθήκες της κοσμικής ζωής.
Για την σειρά τέλεσης των ακολουθιών επεκράτησε ο Ιουδαϊκός τρόπος υπολογισμού των ωρών, αφού προηγείται η νύκτα και έπεται η ημέρα. Οι ώρες υπολογίζονται από την δύση του ηλίου. Η δύση θεωρείται η δωδέκατη ώρα της ημέρας και από εκεί αρχίζει η αρίθμηση των ωρών της νύκτας. Η ανατολή θεωρείται η δωδέκατη ώρα της νυκτός και από εκεί αρχίζει η αρίθμηση των ωρών της ημέρας. Γιά τό λόγο αυτό ο Εσπερινός είναι η πρώτη ακολουθία της νυχθημέρου, στον οποίο ψάλλονται πάντοτε ύμνοι της επομένης ημέρας. Τελευταία ακολουθία της νυχθημέρου είναι η Θ΄ Ώρα. Στο Ωρολόγιο οι ακολουθίες αρχίζουν με το Μεσονύκτιο, γιατί είναι η πρώτη ακολουθία μετά την έγερση από τον ύπνο.
Στις ακολουθίες της νυχθημέρου τελετουργός είναι κατά κανόνα ο Ιερέας. Μόνο σε μεγάλες εορτές λαμβάνει μέρος ο Διάκονος στον Εσπερινό και στον Όρθρο. Ο Επίσκοπος στον Εσπερινό και στον Όρθρο απλώς χοροστατεί εκτελώντας χρέη Αναγνώστου καί απευθύνοντας ευλογίες στόν λαό.
Μετά από αυτά τά γενικά θά εξετάσουμε αναλυτικά κάθε ακολουθία του Μοναχικού τυπικού.
Η Μετάνοια και Εξομολόγηση.
Ο Γάμος.
Το Ευχέλαιο.
Γ. Λοιπές Ακολουθίες.
Ο Αγιασμός (Μικρός – Μεγάλος).
Παρακλήσεις.
Η Νεκρώσιμος Ακολουθία.
Τα Εγκαίνια Ναού.
Άλλη συνήθη διαίρεση των Ιερών Ακολουθιών είναι σε Τακτικές και σε Έκτακτες. Ως τακτικές χαρακτηρίζονται οι ακολουθίες της νυχθημέρου και η Θεία Λειτουργία, γιατί και αυτή μπορεί να τελείται κάθε ημέρα εκτός από ορισμένες ημέρες του έτους. Ως έκτακτες χαρακτηρίζονται οι υπόλοιπες ακολουθίες, επειδή δεν τελούνται καθημερινά αλλά όταν παραστεί ανάγκη.
Α. Ακολουθίες της νυχθημέρου.
Ακολουθίες της νυχθημέρου καλούνται οι ακολουθίες που τελούνται σέ ορισμένη ώρα της ημέρας καί της νύκτας.
Η συνήθεια της προσευχής σε τακτικές ώρες υπήρχε στους Ιουδαίους τόσο για την δημόσια όσο και για την ιδιωτική προσευχή. Στον Ναό του Σολομώντος ετελούντο τρεις ακολουθίες, η Πρωινή (της τρίτης ώρας), η Μεσημβρινή (της έκτης ώρας) και η Εσπερινή (της ενάτης ώρας). Η κάθε μία από τις ακολουθίες αυτές περιελάμβανε ψαλμούς και προσευχές, επιπλέον στην πρωινή και εσπερινή είχε καί θυσία αμνού, η μεσημβρινή είχε θυσία σεμιδάλεως και οίνου.
Από τους Ιουδαίους κληρονόμησε το έθιμο τρίς φορές την ημέρα να προσεύχεται ο «νέος Ισραήλ», η Χριστιανική Εκκλησία, η οποία βρήκε σε αυτό τον τύπο της Αγίας Τριάδος. Η διδαχή των Αποστόλων ορίζει να απαγγέλλεται από τους Χριστιανούς τρίς φορές την ημέρα η Κυριακή Προσευχή «Πάτερ ημών…». Από άλλες μαρτυρίες οι Χριστιανοί μας αναφέρουν προσεύχονταν δύο φορές τήν ημέρα το πρωί και το εσπέρας. Από της αρχές του γ΄ αιώνα οι ώρες της προσευχής αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται, των δ΄ αιώνα έχουμε μαρτυρίες για ύπαρξη επτά ακολουθιών (Εσπερινού, Απόδειπνου, Μεσονυκτικού, Όρθρου, Α΄, Γ΄, ΣΤ΄, Θ΄ Ώρας). Ο αριθμός των ακολουθιών και το περιεχομενό τους ποικίλλει στους διάφορους λειτουργικούς τύπους.
Στήν Ορθόδοξο Εκκλησία επικράτησαν δύο συστήματα καθημερινών ακολουθιών το Μοναχικό και το Κοσμικό. Το μοναχικό το οποίο αποτελεί το σημερινό τυπικό, περιλαμβάνει τις επτά όπως είπαμε και πιο πάνω ακολουθίες. Ενώ το κοσμικό, το οποίο δεν είναι σήμερα σε χρήση, περιλαμβάνει δύο μόνο ακολουθίες (Εσπερινό και Όρθρο) ετελούντο όλο το έτος και άλλες δύο ακολουθίες (Παννυχίδα και Τριθέκτην) ετελούντο κατά την διάρκεια της Μεγ. Τεσσαρακοστής.
Οι προβλεπόμενες ακολουθίες του μοναχικού τυπικού τελούνται όλες στις Μονές και ειδικά στο Άγιο Όρος. Στους Ενοριακούς Ναούς τελούνται συνήθως μόνο ο Όρθρος και ο Εσπερινός. Τις Κυριακές πρίν από τον Όρθρο τελείται το Μεσονύκτικο. Οι Ώρες και το Απόδειπνο τελούνται μόνο τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Αλλά και οι τελούμενες ακολουθίες έχουν υποστεί συντμήσεις και τροποποιήσεις, για να προσαρμοσθούν στις συνθήκες της κοσμικής ζωής.
Για την σειρά τέλεσης των ακολουθιών επεκράτησε ο Ιουδαϊκός τρόπος υπολογισμού των ωρών, αφού προηγείται η νύκτα και έπεται η ημέρα. Οι ώρες υπολογίζονται από την δύση του ηλίου. Η δύση θεωρείται η δωδέκατη ώρα της ημέρας και από εκεί αρχίζει η αρίθμηση των ωρών της νύκτας. Η ανατολή θεωρείται η δωδέκατη ώρα της νυκτός και από εκεί αρχίζει η αρίθμηση των ωρών της ημέρας. Γιά τό λόγο αυτό ο Εσπερινός είναι η πρώτη ακολουθία της νυχθημέρου, στον οποίο ψάλλονται πάντοτε ύμνοι της επομένης ημέρας. Τελευταία ακολουθία της νυχθημέρου είναι η Θ΄ Ώρα. Στο Ωρολόγιο οι ακολουθίες αρχίζουν με το Μεσονύκτιο, γιατί είναι η πρώτη ακολουθία μετά την έγερση από τον ύπνο.
Στις ακολουθίες της νυχθημέρου τελετουργός είναι κατά κανόνα ο Ιερέας. Μόνο σε μεγάλες εορτές λαμβάνει μέρος ο Διάκονος στον Εσπερινό και στον Όρθρο. Ο Επίσκοπος στον Εσπερινό και στον Όρθρο απλώς χοροστατεί εκτελώντας χρέη Αναγνώστου καί απευθύνοντας ευλογίες στόν λαό.
Μετά από αυτά τά γενικά θά εξετάσουμε αναλυτικά κάθε ακολουθία του Μοναχικού τυπικού.
Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ
Ο Εσπερινός αποτελεί την εναρκτήριο ακολουθία της κάθε ημέρας. Ονομάζεται Εσπερινός ύμνος, γιατί τελείται το εσπέρας ή Λυχνικόν, γιατί συμπίπτει η ακολουθία αυτή με το άναμμα των λύχνων.
Τις ρίζες της ακολουθίας του Εσπερινού τις συναντούμαι στις εσπερινές συνάξεις των πρώτον Χριστιανών, στις οποίες ετελούντο οι Αγάπες και το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Την πρώτη όμως σαφή μαρτυρία για την τέλεση της ακολουθίας του Εσπερινού καθημερινά εκτός από τις Αγάπες και την Θεία Ευχαριστία την βρίσκουμε στις Αποστολικές Διαταγές, οι οποίες μας κάνουν γνωστό το λεπτομερές διάγραμμα και τις ευχές της ακολουθίας. Κατατοπιστική είναι η σχετική περικοπή που σας παραθέτουμε ακολούθως από τις Αποστολικές Διαταγές:
«Εσπέρας γενομένης συναθροίσεις την εκκλησίαν, ώ επίσκοπε. και μετά το ρηθήναι τον επιλύχνιον ψαλμόν προσφωνήσει ο διάκονος υπέρ των κατηχουμένων και χειμαζομένων και των φωτιζομένων και των εν μετανοία, ως προείπομεν. Μετά δε το απολυθήναι αυτούς ο διάκονος ερεί. Όσοι πιστοί, δεηθώμεν του Κυρίου, και μετά το προσφωνείσαι αυτόν τα της πρώτης ευχής ερεί. Σώσον και ανάστησον ημάς, ο Θεός, διά του Χριστού σου. Αναστάντες αιτησώμεθα τα ελέη του Κυρίου και τους οικτιρμούς αυτού, τον άγγελον τον επί της ειρήνης, τα καλά και τα συμφέροντα, χριστιανά τα τέλη, την εσπέραν και την νύκτα ειρηνικήν και αναμάρτητον, και πάντα τον χρόνον της ζωής ημών ακατάγνωστον αιτησώμεθα. εαυτούς και αλλήλους τώ ζώντι Θεώ διά του Χριστού αυτού παραθώμεθα.
Και ο επίσκοπος επευχόμενος λεγέτω.
Ο άναρχος Θεός και ατελεύτητος, ο των όλων ποιητής διά Χριστού και κηδεμών, πρό δε πάντων αυτού Θεός και πατήρ, ο του πνεύματος κύριος και των νοητών και αισθητών βασιλεύς, ο ποιήσας ημέραν προς έργα φωτός και νύκτα είς ανάπαυσιν της ασθενείας ημών. σή γάρ εστίν η ημέρα και σή εστίν η νύξ, σύ κατηρτίσω φαύσιν και ήλιον. αυτός και νύν, δέσποτα φιλάνθρωπε και πανάγαθε, ευμενώς πρόσδεξαι την εσπερινήν ημών ευχαριστίαν ταύτην. Ο διάγαγων ημάς το μήκος της ημέρας και αγαγών επί τάς αρχάς της νυκτός, φύλαξον ημάς διά του Χριστού σου. ειρηνικήν παράσχου την εσπέραν και την νύκτα αναμάρτητον, και καταξίωσον ημάς της αιωνίου ζωής διά του Χριστού σου, δι’ ού σοι δόξα, τιμή και σέβας εν Αγίω Πνεύματι είς τους αιώνας. αμήν.
Και ο διάκονος λεγέτω.
Κλίνατε τη χειροθεσία.
Και ο επίσκοπος λεγέτω.
Θεέ πατέρων και Κύριε του ελέους, ο τη σοφία σου κατασκευάσας άνθρωπων, λογικόν ζώον το θεοφιλές των επί της γής, και δούς αυτώ των επί της χθόνος άρχειν και καταστήσας γνώμη ση άρχοντας και ιερείς, τους μέν προς ασφάλειαν της ζωής, τους δε προς λατρείαν έννομον. αυτός και νυν επικάμφθητι, Κύριε παντοκράτορ, και επίφανον το πρόσωπόν σου επί τον λαόν σου, τους κάμψαντας αυχένα καρδίας αυτών, και ευλόγησον αυτούς διά Χριστού, δι’ ού εφώτισας ημάς φως γνώσεως και απεκάλυψας ημίν σαυτόν, μεθ’ ού σοι και η επάξιος οφείλεται προσκύνησις παρά πάσης λογικής και αγίας φύσεως και Πνεύματι τω παρακλήτω είς τους αιώνας. αμήν.
Και ο διάκονος λεγέτω.
Προέλθετε εν ειρήνη.»
Αποστολικαί Διαταγαί. Βιβλίο Η΄, κεφ. ΧΧΧV-ΧΧΧVΙ
Κατά τον Ζ΄ αιώνα ο Εσπερινός αποτελεί πλέον πανχριστιανική πράξη και είχε αποκτήσει όλα τα επιμέρους στοιχεία, τά οποία και σήμερα τα βρίσκουμε στην ακολουθία αυτή.
Η ακολουθία του Εσπερινού ανάλογα με την σπουδαιότητα της εορτής ή της σύνδεσης του με τις υπόλοιπες ακολουθίες παρουσιάζει μερικές παραλλαγές. Βασικά διακρίνουμε δύο τύπους:
Τον Εσπερινό με είσοδο, ο τύπος της ακολουθίας αυτής τελείται: το Σάββατο, στις Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές και στις εορτές των αγίων.
Τον Εσπερινό χωρίς είσοδο, ο τύπος της ακολουθίας αυτής τελείται τις υπόλοιπες ημέρες.
Οι Κυριακές, οι Δεσποτικές – Θεομητορικές εορτές και πολλές εορτές αγίων έχουν δύο Εσπερινούς, τον Μικρό και τον Μεγάλο. Στους Ενοριακούς Ναούς τελείται μόνο ο Μεγάλος Εσπερινός. Στις Μονές όμως τελούνται και οι δύο, ο Μικρός Εσπερινός μετά την Θ΄ Ώρα και ο Μεγάλος Εσπερινός στην Αγρυπνία.
Η ακολουθία του Εσπερινού ανάλογα με την σπουδαιότητα της εορτής ή της σύνδεσης του με τις υπόλοιπες ακολουθίες παρουσιάζει μερικές παραλλαγές. Βασικά διακρίνουμε δύο τύπους:
Τον Εσπερινό με είσοδο, ο τύπος της ακολουθίας αυτής τελείται: το Σάββατο, στις Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές και στις εορτές των αγίων.
Τον Εσπερινό χωρίς είσοδο, ο τύπος της ακολουθίας αυτής τελείται τις υπόλοιπες ημέρες.
Οι Κυριακές, οι Δεσποτικές – Θεομητορικές εορτές και πολλές εορτές αγίων έχουν δύο Εσπερινούς, τον Μικρό και τον Μεγάλο. Στους Ενοριακούς Ναούς τελείται μόνο ο Μεγάλος Εσπερινός. Στις Μονές όμως τελούνται και οι δύο, ο Μικρός Εσπερινός μετά την Θ΄ Ώρα και ο Μεγάλος Εσπερινός στην Αγρυπνία.
Έναρξη – Προοιμιακός Ψαλμός – Ειρηνικά.
Μετά την απόλυση της Θ΄ Ώρας ο Ιερέας εκφωνεί το «Ευλογητός ο Θεός ημών…» ο Αναγνώστης αναγινώσκει τον ργ΄ (103) ψαλμό, ο οποίος είναι γνωστός ως Προοιμιακός ψαλμός, γιατί αποτελεί τό προοίμιο του Εσπερινού.
Μας προξενεί μεγάλη εντύπωση ότι η πρώτη ακολουθία της εκκλησίας μας αρχίζει με τον «Πρό – οιμιακό» λεγόμενο ψαλμό, επειδή αυτός ανοίγει τόν δρόμο, τον «οίμο», των λειτουργικών ακολουθιών του νυχθημέρου. Αλλά μας κάνει και εντύπωση ότι αυτών τον ψαλμόν εξέλεξαν τόν 103ο, ο οποίος είναι μία δοξολογία στόν δημιουργό καί πάνσοφο Θεό καί υμνείται σ’ αυτόν η μεγαλειότητά του. Η έννοια του δημιουργού και παντοδύναμου Θεού, του κυρίαρχου και μεγαλοπρεπούς, τονίζεται πολλές φορές στην λατρεία μας, γιατί με αυτή την έννοια υμνείται ο Θεός ως «καδώς», όπως λέγεται στον Ησαϊα (κεφ. 6). υμνείται, δηλαδή, ως «άγιος», όχι όμως με την ηθική έννοια, αλλά με την έννοια του μεγαλοπρεπούς και παντοδύναμου. Με τον 103ο ψαλμό, τον «Ευλογει η ψυχή μου…», που αρχίζει ο λειτουργικός δρόμος, υμνείται ιδιαίτερα ο Θεός ως «καδώς».
Ο Προοιμιακός ψαλμός παλαιότερα εψάλλετο ολόκληρος. Αργότερα όμως επεκράτησε στους συνήθεις Εσπερινούς να αναγινώσκηται ολόκληρος, στους εορταστικούς Εσπερινούς να αναγινώσκηται μέχρι του στίχου «Πάντα σε προσδοκώσι…», και ακολούθως να ψάλλονται οι υπόλοιποι στίχοι του ψαλμού από του «Ανοίξαντός την χείρα…» μετά τριαδικών εφυμνιών (Ανοιξαντάρια).
Την Διακαινήσιμο εβδομάδα ο προοιμιακός ψαλμός αντικαθίσταται με το «Χριστός ανέστη…» και τους στίχους αυτού.
Στην διάρκεια του προοιμιακού ο Ιερέας αναγινώσκει μυστικώς εντός του ιερού βήματος και μπροστά στην Αγία τράπεζα τις επτά ευχές του Εσπερινού.
Οι ευχές αυτές όπως και οι ευχές του Όρθρου προέρχονται από τις ασματικές ακολουθίες, στις οποίες μετά την ψαλμωδία του κάθε ψαλμού λεγόταν μία ευχή. Όταν εισήχθησαν όμως στο μοναχικό τυπικό το οποίο ήταν ήδη διαμορφωμένο οι ευχές επικράτησε να λέγονται ομαδικά και φυσικά μυστικώς.
Μετά τον προοιμιακό ο Διάκονος λέει τα Ειρηνικά αφού ενδυθεί το στιχάριο και οράριο, τα οποία προηγουμένως έχουν ευλογηθεί από τον Ιερέα. Ελλείψει Διακόνου τα ειρηνικά λέγονται από τον Ιερέα.
Η στιχολογία του Ψαλτηρίου.
Μετά τα ειρηνικά αναγινώσκεται το διατεταγμένο Κάθισμα του ψαλτηρίου. Τη Κυριακή εσπέρας δεν αναγινώσκεται ψαλτήριον. Στους Εσπερινούς των Δεσποτικών – Θεομητορικών εορτών και των επισήμων Αγίων αντί του Καθίσματος της ημέρας ψάλλεται η Α΄ Στάσις του Ψαλτηρίου (Ψαλμοί 1 – 3). Στους Εσπερινούς των εορτών της Υψώσεως του Σταυρού, των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων και της Μεταμορφώσεως δεν γίνεται στιχολογία, εκτός εάν τύχουν Κυριακή, οπότε κατά την παλαιά τυπικά στιχολογείται το Α΄ Κάθισμα.
Η στιχολογία γίνεται ως εξής: ο Αναγνώστης λέει την α΄ στάση του καθίσματος. Μετά το τέλος της α΄ στάσις λέει «Δόξα... Και νυν..., Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄), Δόξα... Και νυν...». Και αναγινώσκεται η β΄ στάσις, στο τέλος αυτής λέγονται πάλι τα πιο πάνω. Έπειτα αναγινώσκεται η γ΄ στάσις στο τέλος αυτής λέγεται «Δόξα... Και νυν... Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Η ελπίς ημών Κύριε δόξα σοι».
Σήμερα στους Ενοριακούς Ναούς η στιχολογία συνήθως παραλείπεται και αμέσως μετά τα Ειρηνικά ψάλλεται το «Κύριε εκέκραξα...». Στους Εσπερινούς του Σαββάτου αναγινώσκεται πολλές φορές το Α΄ Κάθισμα και στους πανηγυρικούς Εσπερινούς ψάλλεται η α΄ στάση του καθίσματος.
Μετά το τέλος της στιχολογίας ο Ιερέας ή ο Διάκονος λέει την Αίτηση και την εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος...». Όταν δεν γίνεται στιχολογία παραλείπεται η Αίτηση.
Μας προξενεί μεγάλη εντύπωση ότι η πρώτη ακολουθία της εκκλησίας μας αρχίζει με τον «Πρό – οιμιακό» λεγόμενο ψαλμό, επειδή αυτός ανοίγει τόν δρόμο, τον «οίμο», των λειτουργικών ακολουθιών του νυχθημέρου. Αλλά μας κάνει και εντύπωση ότι αυτών τον ψαλμόν εξέλεξαν τόν 103ο, ο οποίος είναι μία δοξολογία στόν δημιουργό καί πάνσοφο Θεό καί υμνείται σ’ αυτόν η μεγαλειότητά του. Η έννοια του δημιουργού και παντοδύναμου Θεού, του κυρίαρχου και μεγαλοπρεπούς, τονίζεται πολλές φορές στην λατρεία μας, γιατί με αυτή την έννοια υμνείται ο Θεός ως «καδώς», όπως λέγεται στον Ησαϊα (κεφ. 6). υμνείται, δηλαδή, ως «άγιος», όχι όμως με την ηθική έννοια, αλλά με την έννοια του μεγαλοπρεπούς και παντοδύναμου. Με τον 103ο ψαλμό, τον «Ευλογει η ψυχή μου…», που αρχίζει ο λειτουργικός δρόμος, υμνείται ιδιαίτερα ο Θεός ως «καδώς».
Ο Προοιμιακός ψαλμός παλαιότερα εψάλλετο ολόκληρος. Αργότερα όμως επεκράτησε στους συνήθεις Εσπερινούς να αναγινώσκηται ολόκληρος, στους εορταστικούς Εσπερινούς να αναγινώσκηται μέχρι του στίχου «Πάντα σε προσδοκώσι…», και ακολούθως να ψάλλονται οι υπόλοιποι στίχοι του ψαλμού από του «Ανοίξαντός την χείρα…» μετά τριαδικών εφυμνιών (Ανοιξαντάρια).
Την Διακαινήσιμο εβδομάδα ο προοιμιακός ψαλμός αντικαθίσταται με το «Χριστός ανέστη…» και τους στίχους αυτού.
Στην διάρκεια του προοιμιακού ο Ιερέας αναγινώσκει μυστικώς εντός του ιερού βήματος και μπροστά στην Αγία τράπεζα τις επτά ευχές του Εσπερινού.
Οι ευχές αυτές όπως και οι ευχές του Όρθρου προέρχονται από τις ασματικές ακολουθίες, στις οποίες μετά την ψαλμωδία του κάθε ψαλμού λεγόταν μία ευχή. Όταν εισήχθησαν όμως στο μοναχικό τυπικό το οποίο ήταν ήδη διαμορφωμένο οι ευχές επικράτησε να λέγονται ομαδικά και φυσικά μυστικώς.
Μετά τον προοιμιακό ο Διάκονος λέει τα Ειρηνικά αφού ενδυθεί το στιχάριο και οράριο, τα οποία προηγουμένως έχουν ευλογηθεί από τον Ιερέα. Ελλείψει Διακόνου τα ειρηνικά λέγονται από τον Ιερέα.
Η στιχολογία του Ψαλτηρίου.
Μετά τα ειρηνικά αναγινώσκεται το διατεταγμένο Κάθισμα του ψαλτηρίου. Τη Κυριακή εσπέρας δεν αναγινώσκεται ψαλτήριον. Στους Εσπερινούς των Δεσποτικών – Θεομητορικών εορτών και των επισήμων Αγίων αντί του Καθίσματος της ημέρας ψάλλεται η Α΄ Στάσις του Ψαλτηρίου (Ψαλμοί 1 – 3). Στους Εσπερινούς των εορτών της Υψώσεως του Σταυρού, των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων και της Μεταμορφώσεως δεν γίνεται στιχολογία, εκτός εάν τύχουν Κυριακή, οπότε κατά την παλαιά τυπικά στιχολογείται το Α΄ Κάθισμα.
Η στιχολογία γίνεται ως εξής: ο Αναγνώστης λέει την α΄ στάση του καθίσματος. Μετά το τέλος της α΄ στάσις λέει «Δόξα... Και νυν..., Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄), Δόξα... Και νυν...». Και αναγινώσκεται η β΄ στάσις, στο τέλος αυτής λέγονται πάλι τα πιο πάνω. Έπειτα αναγινώσκεται η γ΄ στάσις στο τέλος αυτής λέγεται «Δόξα... Και νυν... Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Η ελπίς ημών Κύριε δόξα σοι».
Σήμερα στους Ενοριακούς Ναούς η στιχολογία συνήθως παραλείπεται και αμέσως μετά τα Ειρηνικά ψάλλεται το «Κύριε εκέκραξα...». Στους Εσπερινούς του Σαββάτου αναγινώσκεται πολλές φορές το Α΄ Κάθισμα και στους πανηγυρικούς Εσπερινούς ψάλλεται η α΄ στάση του καθίσματος.
Μετά το τέλος της στιχολογίας ο Ιερέας ή ο Διάκονος λέει την Αίτηση και την εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος...». Όταν δεν γίνεται στιχολογία παραλείπεται η Αίτηση.
Οι επιλύχνιοι ψαλμοί.
Μετά την Αίτηση ή μετά τα Ειρηνικά όταν δεν γίνεται στιχολογία, ψάλλονται οι επιλύχνιοι ψαλμοί (140, 141, 129 & 116). Είναι τέσσερις ψαλμοί του ψαλτηρίου πού αναφέρονται κατά το πλείστον σε θέματα που αφορούν την εσπέρα. Ο πρώτος ψαλμός, ο 140ος , ο «Κύριε εκέκραξα…», ομιλεί για την θυσία, για το Θυμίαμα που ανεβαίνει ψηλά, και παρακαλούμε έτσι ψηλά στον θρόνο του Θεού να ανέβει η προσευχή μας. Ο ιερός Χρυσόστομος επιμένει ιδιαίτερα για την θέση του ψαλμού αυτού στον εσπερινό. Δεν νομίζει δε ότι θεσπίστηκε ο ψαλμός αυτός να λέγεται κατά τον Εσπερινό για την μία λέξη μόνο «εσπερινή», που αναφέρεται σ’ αυτόν, γιατί και άλλη ψαλμοί, λέγει, έχουν σε στίχους τους την λέξη «εσπέρα», χωρίς όμως οι ψαλμοί αυτοί νά ψάλλονται στην εσπερινή ακολουθία. Ο ψαλμός αυτός, λέγει ο Χρυσόστομος, θεσπίστηκε να λέγεται την εσπέρα γιατί το περιεχόμενό του είναι «ως τί φάρμακον σωτήριον καί αμαρτημάτων καθάρσιον» για τα αμαρτήματα της παρελθούσης ημέρας. Όλη την παρελθούσα ημέρα, λέγει ο ιερός πατέρας, όπου ευρισκόμεθα, «ην εν αγορά, ή εν οικία, ή όπου δήποτε διατριβόντες», καταγινόμαστε, «προστριβώμεθα», όπως λέγει, με αμαρτήματα. καί ερχόμενοι, λοιπόν την εσπέρα «αποδυώμεθα» τα αμαρτήματα της ημέρας με τον ψαλμό αυτό. Γιατί όπως ερμηνεύει στην συνέχεια ο Χρυσόστομος, ο 140ος αυτός ψαλμός, όπως συμβαίνει και με τον 62ο εωθινό ψαλμό, διεγείρει την ψυχή και της ανάβει τον πόθο προς τον Θεό και την κάνει να τον πλησιάζει με καθαρά αισθήματα: «Τον πόθον ανάπτει τον προς τον Θεόν, και διεγείρει την ψυχήν, και σφόδρα πυρώσας, και πολλής εμπλήσας αγαθότητος και αγάπης ούτως αφίησι προσελθείν».
Στούς δύο πρώτους στίχους του 140 ψαλμού επισυνάπτεται ως εφύμνιο το «Εισάκουσόν μου, Κύριε», στους δέκα τελευταίους ή οκτώ ή έξι στίχους επισυνάπτωνται τα προβλεπόμενα από το Τυπικό εσπέρια στιχηρά. Για το λόγο αυτό οι ψαλμοί ψάλλονται στον ήχο του πρώτου στιχηρού. Συνήθως χάριν συντομίας ψάλλονται οι δύο πρώτοι στίχοι και από τους τελευταίους οι αντιστοιχούντες με τα ψαλλόμενα στιχηρά, οι ενδιάμεσοι στίχοι παραλείπονται. Οι επιλύχνιοι ψαλμοί επισφραγίζονται με το Δοξαστικό.
Τήν χρονική στιγμή που ψάλλεται ο στίχος «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιόν σου…», ο Διάκονος θυμιά όλων τον Ναό, κατά την προβλεπόμενη τάξη. Μη υπάρχοντος Διακόνου ο Ιερέας φέρων Επιτραχήλιο και Φαιλόνιο, εάν πρόκηται να γίνη Είσοδο ή μόνο Επιτραχήλιο όταν δεν προβλέπεται.
Η Είσοδος
Είσοδος γίνεται στους Εσπερινούς των Σαββάτων, των Δεσποτικών – Θεομητορικών εορτών και των επισήμων Αγίων. Η Είσοδος γίνεται ως εξής:
Την ώρα που ψάλλεται το Δοξαστικό ο Διάκονος λαμβάνει το θυμιατήριον και θυμιά την Αγία Τράπεζα και την Πρόθεση, ο Ιερέας ακολουθεί τον Διάκονο λέγοντας μυστικώς την ευχή της εισόδου «Εσπέρας πρωί και μεσημβρίας…», και εξελθόντες από την βόρεια πύλη του Ιερού και διασχίσαντες το βόρειο και κεντρικό κλίτος προπορευομένων των λαμπάδων έρχονται στο μέσο του Ναού, όπου ο Δάκονος λέει προς τον Ιερέα «Ευλόγησον, δέσποτα, την αγίαν είσοδον». Και ο Ιερέας ευλογεί λέγοντας «Ευλογημένη η είσοδος των αγίων σου…». Ο Διάκονος ακολούθως θυμιατίζει από την θέση που βρίσκεται τις εικόνες και τον λαό, όταν τελειώσει το Δοξαστικό ο Διάκονος προχωρεί λίγο μπροστά από τον Ιερέα και χαράττει το σχήμα του σταυρού με το θυμιατό και εκφωνεί «Σοφία. ορθοί».
Εάν δεν υπάρχει Διάκονος κάνει την είσοδο μόνος του ο Ιερέας. Εάν πρόκειται να αναγνωσθεί Ευαγγελική περικοπή, η είσοδος γίνεται με Ευαγγέλιο και όχι με θυμιατό, όπως στην Θεία Λειτουργία.
Την ώρα που ψάλλεται το Δοξαστικό ο Διάκονος λαμβάνει το θυμιατήριον και θυμιά την Αγία Τράπεζα και την Πρόθεση, ο Ιερέας ακολουθεί τον Διάκονο λέγοντας μυστικώς την ευχή της εισόδου «Εσπέρας πρωί και μεσημβρίας…», και εξελθόντες από την βόρεια πύλη του Ιερού και διασχίσαντες το βόρειο και κεντρικό κλίτος προπορευομένων των λαμπάδων έρχονται στο μέσο του Ναού, όπου ο Δάκονος λέει προς τον Ιερέα «Ευλόγησον, δέσποτα, την αγίαν είσοδον». Και ο Ιερέας ευλογεί λέγοντας «Ευλογημένη η είσοδος των αγίων σου…». Ο Διάκονος ακολούθως θυμιατίζει από την θέση που βρίσκεται τις εικόνες και τον λαό, όταν τελειώσει το Δοξαστικό ο Διάκονος προχωρεί λίγο μπροστά από τον Ιερέα και χαράττει το σχήμα του σταυρού με το θυμιατό και εκφωνεί «Σοφία. ορθοί».
Εάν δεν υπάρχει Διάκονος κάνει την είσοδο μόνος του ο Ιερέας. Εάν πρόκειται να αναγνωσθεί Ευαγγελική περικοπή, η είσοδος γίνεται με Ευαγγέλιο και όχι με θυμιατό, όπως στην Θεία Λειτουργία.
Η Επιλύχνιος Ευχαριστία.
Έτσι καλείται ο αρχαιότερος εσπερινός ύμνος «Φως ιλαρόν…» που ψάλλεται κατά την ώρα του ανάματος των λύχνων. Την πρώτη μαρτυρία για τον ύμνο αυτό μας την παρέχει ο Μέγας Βασίλειος χαρακτηρίζοντας αυτόν ως αρχαίαν φωνήν.
Το «Φως ιλαρόν…» απαγγέλλεται χύμα από τον Προεστώ ή τον Αναγνώστη όταν γίνεται Εσπερινός χωρίς είσοδο ή γίνεται είσοδος με ένα μόνο Ιερέα. Εάν όμως γίνεται είσοδος με παραπάνω του ενός Ιερέως, ψάλλουν τον ύμνο οι Ιερείς στο μέσω του Ναού, όταν ψάλλουν τις λέξεις «ελθόντες επί την ηλίου δύσιν…» ο Διάκονος θυμιατίζει τις εικόνες και εισέρχεται στο Ιερό, από τις λέξεις «υμνούμεν Πατέρα, Υιόν…» οι Ιερείς ανά δύο κλείνοντες τάς κεφαλάς πρό του Θρόνου εισέρχονται στο Ιερό και μπροστά στην Αγία Τράπεζα αποπερατώνουν τον ύμνο. Σήμερα συνηθίζεται να ψάλλουν όλο τον ύμνο εκτός του Ιερού Βήματος και να εισέρχονται στο Ιερό μετά το τέλος του πρώτου προκείμενου.
Το «Φως ιλαρόν…» απαγγέλλεται χύμα από τον Προεστώ ή τον Αναγνώστη όταν γίνεται Εσπερινός χωρίς είσοδο ή γίνεται είσοδος με ένα μόνο Ιερέα. Εάν όμως γίνεται είσοδος με παραπάνω του ενός Ιερέως, ψάλλουν τον ύμνο οι Ιερείς στο μέσω του Ναού, όταν ψάλλουν τις λέξεις «ελθόντες επί την ηλίου δύσιν…» ο Διάκονος θυμιατίζει τις εικόνες και εισέρχεται στο Ιερό, από τις λέξεις «υμνούμεν Πατέρα, Υιόν…» οι Ιερείς ανά δύο κλείνοντες τάς κεφαλάς πρό του Θρόνου εισέρχονται στο Ιερό και μπροστά στην Αγία Τράπεζα αποπερατώνουν τον ύμνο. Σήμερα συνηθίζεται να ψάλλουν όλο τον ύμνο εκτός του Ιερού Βήματος και να εισέρχονται στο Ιερό μετά το τέλος του πρώτου προκείμενου.
Το Προκείμενο.
Μετά το τέλος του επιλύχνιου ύμνου ο Διάκονος από την Ωραία Πύλη εκφωνεί «Εσπέρας Προκείμενον», και ψάλλεται από τους χορούς το προκείμενο της ημέρας. Εάν εισωδεύουν πολλοί Ιερείς, το πρώτο προκείμενο ψάλλεται από τους Ιερείς και τα δύο επόμενα από τους χορούς.
Το προκείμενο είναι ψαλμικός στίχος, ο οποίος ψάλλεται ο πρώτος χωρίς στίχο, οι επόμενοι δύο με στίχο του ιδίου ψαλμού. Παλαιότερα λέγονταν όλοι οι στίχοι του ψαλμού, σήμερα έχει επικρατήσει να λέγονται μόνο ένας ή δύο κατ’ εκλογήν.
Η ονομασία προκείμενον είναι δυνατό να αποδοθή είτε στον προτασσόμενο στίχο ως κείμενο προς στους άλλους στίχους του ψαλμού, είτε σε όλο τον ψαλμό σαν κείμενο πρίν τα αναγνώσματα.
Η κάθε ημέρα της εβδομάδας έχει το ίδιο προκείμενο, το οποίο ψάλλεται δύο φορές χωρίς στίχο και το επόμενο με στίχο, εκτός του Σαββάτου που έχει δύο στίχους και επομένως ψάλλεται το πρώτο χωρίς στίχο και τα επόμενα δύο με στίχο.
Εκτός από τα συνήθει προκείμενα της εβδομάδος, υπάρχουν και τα Μεγάλα Προκείμενα, τα οποία ψάλλονται το πρώτο χωρίς στίχο και υπόλοιπα τρία με στίχο. Μεγάλα προκείμενα ψάλλονται στις μεθεόρτους των Δεσποτικών εορτών (εκτός και εάν είναι ημέρα Σάββατο, οπότε λέγεται πάντοτε το αναστάσιμο προκείμενο) και κατά την Διακαινήσιμο Εβδομάδα. Μεγάλα επίσης λέγονται και τα προκείμενα των Κυριακών της Μεγ. Τεσσαρακοστής «Μη αποστρέψης…» και «Έδωκας κληρονομίαν…». Οι καθημερινες της Μεγ. Τεσσαρακοστής έχουν τα ίδια προκείμενα αλλά λέγονται χύμα.
Το προκείμενο είναι ψαλμικός στίχος, ο οποίος ψάλλεται ο πρώτος χωρίς στίχο, οι επόμενοι δύο με στίχο του ιδίου ψαλμού. Παλαιότερα λέγονταν όλοι οι στίχοι του ψαλμού, σήμερα έχει επικρατήσει να λέγονται μόνο ένας ή δύο κατ’ εκλογήν.
Η ονομασία προκείμενον είναι δυνατό να αποδοθή είτε στον προτασσόμενο στίχο ως κείμενο προς στους άλλους στίχους του ψαλμού, είτε σε όλο τον ψαλμό σαν κείμενο πρίν τα αναγνώσματα.
Η κάθε ημέρα της εβδομάδας έχει το ίδιο προκείμενο, το οποίο ψάλλεται δύο φορές χωρίς στίχο και το επόμενο με στίχο, εκτός του Σαββάτου που έχει δύο στίχους και επομένως ψάλλεται το πρώτο χωρίς στίχο και τα επόμενα δύο με στίχο.
Εκτός από τα συνήθει προκείμενα της εβδομάδος, υπάρχουν και τα Μεγάλα Προκείμενα, τα οποία ψάλλονται το πρώτο χωρίς στίχο και υπόλοιπα τρία με στίχο. Μεγάλα προκείμενα ψάλλονται στις μεθεόρτους των Δεσποτικών εορτών (εκτός και εάν είναι ημέρα Σάββατο, οπότε λέγεται πάντοτε το αναστάσιμο προκείμενο) και κατά την Διακαινήσιμο Εβδομάδα. Μεγάλα επίσης λέγονται και τα προκείμενα των Κυριακών της Μεγ. Τεσσαρακοστής «Μη αποστρέψης…» και «Έδωκας κληρονομίαν…». Οι καθημερινες της Μεγ. Τεσσαρακοστής έχουν τα ίδια προκείμενα αλλά λέγονται χύμα.
Τά Αναγνώσματα.
Μετά το προκείμενο αναγινώσκονται τα Αναγνώσματα εάν υπάρχουν. Ο Αναγνώστης αναγινώσκει τα αναγνώσματα στο κέντρο του Ναού και εκφωνή την επικεφαλίδα αυτού, ο Διάκονος εάν τα αναγνώσματα είναι από την Παλαιά Διαθήκη λέει «Σοφία. πρόσχωμεν». Εάν είναι αποστολικά «Πρόσχωμεν. σοφία. πρόσχωμεν».
Οι Δεήσεις.
Μετά τά αναγνώσματα ή εάν δεν υπάρχουν, αμέσως μετά το προκείμενον, ο Διάκονος εξελθών από το Ιερό και σταθείς μπροστά στην Ωραία Πύλη λέγει την Εκτενή δέησιν και σε κάθε αίτημα ο λαός απαντά με τριπλό «Κύριε, ελέησον». Στιν τελευταία με ένα «Κύριε, ελέησον». Στους Εσπερινούς χωρίς είσοδο η εκτενής δεν λέγεται στο σημείο αυτό αλλά στό τέλος της ακολουθίας. Ακολούθως ο Αναγνώστης λέγει το «Καταξίωσον, Κύριε,…».
Μετά ο Διάκονος λέγει τα Πληρωτικά και ο Ιερέας εκφωνεί «Ότι αγαθός…». Έπειτα ευλογεί τον λαό λέγοντας «Ειρήνη πάσι». Και ο Διακονος λέγει «Τάς κεφαλάς ημών…». όλοι κλίνοντας τάς κεφαλάς σε ένδειξη ταπεινώσεως και ικεσίας ο Ιερέας αναγινώσκει την ευχή της κεφαλοκλισίας «Κύριε ο Θεός ημών…» και εκφωνεί «Είη το κράτος…».
Η Λιτή.
Κατά τα αρχαία τυπικά μετά την ευχή της κεφαλοκλισίας τελείται η λιτή. Αυτή περιλαμβάνει ιδιόμελα σχετικά με την εορτή, δεήσεις και ευχές.
Η λιτή γίνεται κατά την εξής τάξη: Προπορευομένων των λαμπαδούχων και του Διακόνου με το θυμιατό ο Ιερέας εξέρχεται από την βόρεια πύλη του Ιερού, στο κυρίως Ναό και από εκεί στον Νάρθηκα ψάλλοντας το πρώτο ιδιόμελον της λιτής. Εκεί ψάλλονται και τα υπόλοιπα ιδιόμελα από τους δύο χορούς ενώ ο Διάκονος θυμιά. Μετά την συμπλήρωση των ιδιόμελων ο Διάκονος απαγγέλει το «Σώσον ο Θεός τον λαόν σου…» και τις υπόλοιπες δεήσεις της λιτής, οι οποίες βρίσκονται στο Μεγάλο Ευχολόγιο. Τις δεήσεις επισφραγίζει ο Ιερέας με της ευχές «Επάκουσον ημών, ο Θεός…» και «Δέσποτα πολυέλεε…». Η δεύτερη ευχή είναι ευχή κεφαλοκλισίας. Ακολούθως ψαλλομένων των αποστοίχων η πομπή επανέρχεται στον κυρίως Ναό. Η ανωτέρω τάξη τηρείται και σήμερα στις Μονές κατά τις αγρυπνίες.
Στους Ενοριακούς Ναούς όμως η λιτή δεν ψάλλεται στον Εσπερινό αλλά το πρωί της κυρίας ημέρας της εορτής στο Μεσονυκτικό. Μόνο στους πανηγυρικούς Εσπερινούς τελείται υποτυπωδώς στην κανονική της θέση συνδεδεμένη με αρτοκλασία, της οποίας η θέση είναι μετά τα Απολυτίκια.
Η λιτή με αρτοκλασία τελείται ως εξής: Ψάλλεται από τον Ιερέα ή από τον χορό ένα ιδιόμελο της λιτής της εορτής και εισοδεύουν οι Ιερείς προπορευομένων των λαμπάδων και του θυμιατού και της εικόνος της εορτής ή του Αγίου. Όταν φτάσουν στο κέντρο του Ναού, είναι έτοιμη η τράπεζα με τους άρτους, λέει ο Διάκονος τις δεήσεις της λιτής, και ο Ιερέας της ευχές «Επάκουσον ημών, ο Θεός…» και «Δέσποτα πολυέλεε…». Ακολούθως θυμιά σταυρωειδώς τους άρτους ψάλλων το «Θεοτόκε Παρθένε…», ο Διάκονος κρατόντας λαμπάδα απέναντι από τον Ιερέα υποκλίνοντος την κεφαλή. Μετά ο Διάκονος λέει «Του Κυρίου δεηθώμεν» και ο Ιερέας απαγγέλει την ευχή της αρτοκλασίας «Κύριε Ιησού Χριστέ…» και ευλογεί τους άρτους. Τέλος ψάλλεται το «Πλούσιοι επτώχευσαν…» μια φορά από τους Ιερείς και δύο από τον χορό και εισέρχονται οι Ιερείς στο Ιερό.
Η λιτή γίνεται κατά την εξής τάξη: Προπορευομένων των λαμπαδούχων και του Διακόνου με το θυμιατό ο Ιερέας εξέρχεται από την βόρεια πύλη του Ιερού, στο κυρίως Ναό και από εκεί στον Νάρθηκα ψάλλοντας το πρώτο ιδιόμελον της λιτής. Εκεί ψάλλονται και τα υπόλοιπα ιδιόμελα από τους δύο χορούς ενώ ο Διάκονος θυμιά. Μετά την συμπλήρωση των ιδιόμελων ο Διάκονος απαγγέλει το «Σώσον ο Θεός τον λαόν σου…» και τις υπόλοιπες δεήσεις της λιτής, οι οποίες βρίσκονται στο Μεγάλο Ευχολόγιο. Τις δεήσεις επισφραγίζει ο Ιερέας με της ευχές «Επάκουσον ημών, ο Θεός…» και «Δέσποτα πολυέλεε…». Η δεύτερη ευχή είναι ευχή κεφαλοκλισίας. Ακολούθως ψαλλομένων των αποστοίχων η πομπή επανέρχεται στον κυρίως Ναό. Η ανωτέρω τάξη τηρείται και σήμερα στις Μονές κατά τις αγρυπνίες.
Στους Ενοριακούς Ναούς όμως η λιτή δεν ψάλλεται στον Εσπερινό αλλά το πρωί της κυρίας ημέρας της εορτής στο Μεσονυκτικό. Μόνο στους πανηγυρικούς Εσπερινούς τελείται υποτυπωδώς στην κανονική της θέση συνδεδεμένη με αρτοκλασία, της οποίας η θέση είναι μετά τα Απολυτίκια.
Η λιτή με αρτοκλασία τελείται ως εξής: Ψάλλεται από τον Ιερέα ή από τον χορό ένα ιδιόμελο της λιτής της εορτής και εισοδεύουν οι Ιερείς προπορευομένων των λαμπάδων και του θυμιατού και της εικόνος της εορτής ή του Αγίου. Όταν φτάσουν στο κέντρο του Ναού, είναι έτοιμη η τράπεζα με τους άρτους, λέει ο Διάκονος τις δεήσεις της λιτής, και ο Ιερέας της ευχές «Επάκουσον ημών, ο Θεός…» και «Δέσποτα πολυέλεε…». Ακολούθως θυμιά σταυρωειδώς τους άρτους ψάλλων το «Θεοτόκε Παρθένε…», ο Διάκονος κρατόντας λαμπάδα απέναντι από τον Ιερέα υποκλίνοντος την κεφαλή. Μετά ο Διάκονος λέει «Του Κυρίου δεηθώμεν» και ο Ιερέας απαγγέλει την ευχή της αρτοκλασίας «Κύριε Ιησού Χριστέ…» και ευλογεί τους άρτους. Τέλος ψάλλεται το «Πλούσιοι επτώχευσαν…» μια φορά από τους Ιερείς και δύο από τον χορό και εισέρχονται οι Ιερείς στο Ιερό.
Τα Απόστιχα.
Μετά την λιτή ή την αρτοκλασία ψάλλονται τα απόστιχα, ιδιόμελα ή προσόμοια αναφερόμενα στην υπόθεση της ημέρας. αυτά είναι συνήθως τρία, το Σάββατο έχει τέσσερα. Το πρώτο απόστιχο ψάλλεται χωρίς στίχο τα υπόλοιπα με στίχο. Οι στίχοι του Σαββάτου είναι από τον 92ο ψαλμό, οι στίχοι των καθημερινών από τον 122ο ψαλμό. Για τις εορτές έχουν ληφθή στίχοι κατ’ εκλογη από διάφορους ψαλμούς.
Την έναρξη των αποστίχων αρχίζει ο δεξιός χορός εάν είναι τρία, εάν είναι τέσσερα τα απόστιχα αρχίζει ο αριστερός χορός.
Τά απόστιχα επισφραγίζονται, όπως και τα στιχηρά του Εσπερινού με το Δοξαστικό.
Όταν δέν υπάρχει λιτή ή αρτοκλασία, τά απόστιχα λέγονται αμέσως μετά τήν εκφώνηση «Είη το κράτος της βασιλείας σου…».
Τα Απολυτίκια.
Μετά τό Δοξαστικό των αποστίχων ο Ιερέας απαγγέλει την ωδή του Συμεών του Θεοδόχου «Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα…». Μετά από αυτή ο Αναγνώστης λέει τό Τρισάγιο, και ακολούθως ψάλλονται τα Απολυτίκια από τους χορούς.
Η Αρτοκλασία.
Μετά τα απολυτίκια τελείται όπως είπαμε και προηγουμένως στις Μονές κατά τις αγρυπνίες η αρτοκλασία, η οποία στους Ενοριακούς Ναούς, τελείται νωρίτερα με την λιτή.
Κατά την αρχαία τάξη ως Θεοτοκίο των απολυτικίων ψάλλεται το «Θεοτόκε Παρθένε…» ο Ιερέας θυμιά σταυρωειδώς τους άρτους. Ακολούθως λέει τήν ευχή της αρτοκλασίας «Κύριε Ιησού Χριστέ…» καί οι χοροί ψάλλουν τό «Είη τό όνομα Κυρίου…». Έπειτα ο Αναγνώστης αναγινώσκει τόν 33ο ψαλμό «Ευλογήσω τον Κύριον εν παντί καιρώ…» μέχρι του «ουκ έστιν υστέρημα τοις φοβουμένοις αυτόν». Οι χοροί ψάλλουν τρίς τό «Πλούσιοι επτώχευσαν…». Μετά ο Ιερέας ευλογεί τόν λαό λέγοντας «Ευλογία Κυρίου καί έλεος έλθοι εφ’ ημάς…».
Ακολουθεί ανάγνωση μέ τήν οποία αρχίζει ο Όρθρος όπου ο Αναγνώστης αναγινώσκει τόν εξάψαλμο, καί ο Ιερέας τις Εωθινές Ευχές.
Η ακολουθία της αρτοκλασίας είναι αρχαιότατη, γίνεται κατά μίμηση του θαύματος από τόν Κύριο των πέντε άρτων στήν έρημο καί μπορεί νά θεωρηθεί ως συνεχεία των αρχαίων αγαπών. Κανονικά τελείται μόνο στις αγρυπνίες που είναι συνδεδεμένες μέ Μεγάλους Εσπερινούς των εορτών. Στις ενορίες όμως τελείται καί στους συνήθεις Εσπερινούς καί στό τέλος του Όρθρου ή της Θείας Λειτουργίας. Στήν τελευταία περίπτωση καλό θα ήταν να αρχίση η αλοκουθία πρίν τόν Απόστολο της ημέρας.
Η Απόλυση.
Μετά τα απολυτίκια εάν έχει προηγηθή είσοδος, γίνεται αμέσως η απόλυση. Εάν όμως δέν έχει γίνει είσοδος λέγεται από τον Ιερέα η εκτενής, η οποία δεν ελέχθη μετά τό προκείμενο , καί ακολουθεί η απόλυση.
Πρίν από την απόλυση εάν έχει προηγηθεί αρτοκλασία, ο Ιερέας ευλογεί τον λαό λέγοντας «Ευλογία κυρίου και έλεος…» και ποιεί την απόλυση. Εάν όμως δεν έχει γίνει αρτοκλασία, προτάσσεται ο εξής διάλογος:
Διάκονος: Σοφία
Αναγνώστης: Ευλόγησον.
Ιερεύς: Ο ων ευλογητός Χριστός ο Θεός…
Αναγνώστης: Στερεώσαι Κύριος ο Θεός…
Ιερεύς: Υπεραγία Θεοτόκε σώσον ημάς.
Αναγνώστης: Τήν τιμιωτέραν των Χερουβίμ…
Ιερεύς: Δόξα σοι ο Θεός, η ελπίς ημών, δόξα σοι.
Αναγνώστης: Δόξα Πατρί… Καί νυν… Κύριε, ελέησον (γ΄). Ευλόγησον.
Ιερεύς: Χριστός ο αληθινός Θεός ημών…
Σημείωση για τον Μικρό Εσπερινό: τελείται όπως είπαμε στις Μονές, όταν πρόκηται να τελεσθή αγρυπνία. Μετά την ευχή της Θ΄ Ώρας αναγινώσκεται ο προοιμιακός, τα ειρηνικά παραλείπονται και ψάλλεται το «Κύριε εκέκραξα…» και τα στιχηρά από τον στίχο «Από φυλακής πρωίας…» παραλείπονται οι ενδιάμεσοι στίχοι. Μετά το Δοξαστικό λέγεται χύμα το «Φως ιλαρόν…» ψάλεται το προκείμενο και αμέσως το «Καταξίωσον Κύριε…». τα πληρωτικά και η ευχή της κεφαλοκλισίας δεν λέγονται και ψάλλονται τα απόστιχα. Ακολουθεί το «Νυν απολύεις…», το Τρισάγιο και τα απολυτίκια όπου αμέσως γίνεται απόλυση χωρίς να γίνει εκτενής. Ο Εσπερινός αυτός ποτέ δεν τελείται στις Ενορίες.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΧΩΡΙΣ ΕΙΣΟΔΟ
Ιερεύς:
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά
Αναγνώστης:
Τό καθορισμένο Κάθισμα. (εκτός Παρασκεύης & Κυριακής)
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…»– Τα Στιχηρά (Παρακλητική (γ΄) & Μηναίου1 (γ΄).
\Χορός:
Δοξαστικό του Αγίου, εάν έχει. Και νύν… Θεοτοκίο ή για τον Εσπερινό της Τρίτης & Πέμπτης Σταυροθεοτοκίο πάντοτε από το Μηναίο.
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενο της ημέρας.
Αναγνώστης:
Καταξίωσον Κύριε…
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα του Μηναίου εάν έχει, εάν δεν έχει τότε ψάλλουμαι της Παρακλητικής. Δόξα… του Αγίου, εάν έχει, Και νύν… Θεοτοκίο ή για τον Εσπερινό της Τρίτης & Πέμπτης Σταυροθεοτοκίο πάντοτε από το Μηναίο. Αλλιώς, Δόξα… Και νύν… Θεοτοκίο ή Σταυροθεοτοκίο από Παρακλητική.
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκιο του τυχόντος Αγίου2 ή του Αγίου της επόμενης ημέρας (Δευτέρα, Τρίτη3, κ.τ.λ. – Δόξα… Και νυν… Θεοτοκίο ή Σταυροθεοτοκίο όλα στο ίδιο ήχο με το απολυτίκιο).
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις.
Απόλυση.
Διάκονος: Σοφία
Αναγνώστης: Ευλόγησον.
Ιερεύς: Ο ων ευλογητός Χριστός ο Θεός…
Αναγνώστης: Στερεώσαι Κύριος ο Θεός…
Ιερεύς: Υπεραγία Θεοτόκε σώσον ημάς.
Αναγνώστης: Την τιμιωτέραν των Χερουβίμ…
Ιερεύς: Δόξα σοι ο Θεός, η ελπίς ημών, δόξα σοι.
Αναγνώστης: Δόξα… και νυν… Κύριε, ελέησον (γ΄). Ευλόγησον.
Ιερεύς: Χριστός ο αληθινός Θεός ημών…
1. Όταν το Μηναίο (ακολουθία Αγίου) έχει δύο εσπέρια δοξαστικά, τότε ψάλλονται μόνο τα εσπέρια στιχηρά του Μηναίου δύο φορές το καθένα δηλαδή τα τρία εις έξι.
2. Εάν δεν υπάρχούν δοξαστικά των Αγίων, ψάλλονται τα απολυτίκια της ημέρας. Εάν έχει έστω και ένα δοξαστικό στο Μηναίο, τότε ψάλλονται τα απολυτίκια των Αγίων.
3. Τα καθ’ ημέρα απολυτίκια είναι:
Δευτέρα: Των ουρανίων στρατιών…(αφιερωμένη στους Αρχαγγέλους).
Τρίτη: Μνήμη δικαίου… (αφιερωμένη στον Πρόδρομο).
Τετάρτη: Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου…(αφιερωμένη στο Τίμιο Σταυρό).
Πέμπτη: Απόστολοι άγιοι… Κανόνα πίστεως…
(αφιερωμένη στους Αποστόλους και στον άγιο Νικόλαο).
Παρασκευή: Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου…(αφιερωμένη στο Τίμιο Σταυρό).
Σαββάτο: Απόστολοι, Μάρτυρες, και Προφήται…(αφιερωμένη σε όλους τους αγίους και στους κεκοιμημένους).
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά
Αναγνώστης:
Τό καθορισμένο Κάθισμα. (εκτός Παρασκεύης & Κυριακής)
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…»– Τα Στιχηρά (Παρακλητική (γ΄) & Μηναίου1 (γ΄).
\Χορός:
Δοξαστικό του Αγίου, εάν έχει. Και νύν… Θεοτοκίο ή για τον Εσπερινό της Τρίτης & Πέμπτης Σταυροθεοτοκίο πάντοτε από το Μηναίο.
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενο της ημέρας.
Αναγνώστης:
Καταξίωσον Κύριε…
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα του Μηναίου εάν έχει, εάν δεν έχει τότε ψάλλουμαι της Παρακλητικής. Δόξα… του Αγίου, εάν έχει, Και νύν… Θεοτοκίο ή για τον Εσπερινό της Τρίτης & Πέμπτης Σταυροθεοτοκίο πάντοτε από το Μηναίο. Αλλιώς, Δόξα… Και νύν… Θεοτοκίο ή Σταυροθεοτοκίο από Παρακλητική.
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκιο του τυχόντος Αγίου2 ή του Αγίου της επόμενης ημέρας (Δευτέρα, Τρίτη3, κ.τ.λ. – Δόξα… Και νυν… Θεοτοκίο ή Σταυροθεοτοκίο όλα στο ίδιο ήχο με το απολυτίκιο).
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις.
Απόλυση.
Διάκονος: Σοφία
Αναγνώστης: Ευλόγησον.
Ιερεύς: Ο ων ευλογητός Χριστός ο Θεός…
Αναγνώστης: Στερεώσαι Κύριος ο Θεός…
Ιερεύς: Υπεραγία Θεοτόκε σώσον ημάς.
Αναγνώστης: Την τιμιωτέραν των Χερουβίμ…
Ιερεύς: Δόξα σοι ο Θεός, η ελπίς ημών, δόξα σοι.
Αναγνώστης: Δόξα… και νυν… Κύριε, ελέησον (γ΄). Ευλόγησον.
Ιερεύς: Χριστός ο αληθινός Θεός ημών…
1. Όταν το Μηναίο (ακολουθία Αγίου) έχει δύο εσπέρια δοξαστικά, τότε ψάλλονται μόνο τα εσπέρια στιχηρά του Μηναίου δύο φορές το καθένα δηλαδή τα τρία εις έξι.
2. Εάν δεν υπάρχούν δοξαστικά των Αγίων, ψάλλονται τα απολυτίκια της ημέρας. Εάν έχει έστω και ένα δοξαστικό στο Μηναίο, τότε ψάλλονται τα απολυτίκια των Αγίων.
3. Τα καθ’ ημέρα απολυτίκια είναι:
Δευτέρα: Των ουρανίων στρατιών…(αφιερωμένη στους Αρχαγγέλους).
Τρίτη: Μνήμη δικαίου… (αφιερωμένη στον Πρόδρομο).
Τετάρτη: Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου…(αφιερωμένη στο Τίμιο Σταυρό).
Πέμπτη: Απόστολοι άγιοι… Κανόνα πίστεως…
(αφιερωμένη στους Αποστόλους και στον άγιο Νικόλαο).
Παρασκευή: Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου…(αφιερωμένη στο Τίμιο Σταυρό).
Σαββάτο: Απόστολοι, Μάρτυρες, και Προφήται…(αφιερωμένη σε όλους τους αγίους και στους κεκοιμημένους).
ΜΕΘΕΟΡΤΙΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΔΕΣΠΟΤΙΚΩΝ ΕΟΡΤΩΝ
ΜΕ ΕΙΣΟΔΟ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ.
ΜΕ ΕΙΣΟΔΟ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ.
Ιερεύς:
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Αναγνώστης:
Μόνο ημέρα Σάββατο το Α΄ Κάθισμα του ψαλτηρίου, άλλη ημέρα δεν στιχολογείται και ο χορός ψάλλει κατ’ ευθείαν το «Κύριε εκέκραξα…»
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…»– Τα Στιχηρά της εορτής και του Αγίου της ημέρας σε στίχους στ΄ (6). Εάν υπάρχουν δύο εοτραζόμενοι Άγιοι παραλείπονται τα στιχηρά της εορτής και ψάλλονται μόνο των Αγίων (αυτό συμβαίνει συνήθως σε κινητές εορτές. Ειδικά την μεθέορτο των Χριστουγέννων ψάλλεται μόνο η ακολουθία της εορτής χωρίς ακολουθία άλλου αγίου. Το ίδιο συμβαίνει και για τον μεθέορτο Εσπερινό της Πεντηκοστής, εάν δεν συμπέσει μεγάλος εορταζόμενος άγιος). Δόξα…, του Αγίου εάν έχει. Και νύν…, της εορτής. Για το Σαββάτο Εσπέρας το Και νύν…, το Θεοτοκίο του ήχου.
Ιερεύς:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το εορταστικό προκείμενο με τους στίχους. Αναγνώσματα εάν υπάρχουν.
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις.
Αναγνώστης:
Καταξίωσον Κύριε…
Ιερεύς:
Πληρωτικά–Κεφαλοκλισία. (Λιτή & Αρτοκλασία).
Χορός:
Τα Απόστιχα της εορτής ή του Αγίου εάν έχει. Το Σάββατο Εσπέρας πάντοτε τα Αναστάσιμα του ήχου. Δόξα…, του Αγίου εάν έχει. Και νύν..., της εορτής, διαφορετικά Δόξα… Και νύν..., της εορτής.
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκιο της εορτής (γ΄) φορές χωρίς Δόξα… Και νυν…όταν δεν εορτάζει άγιος. Όταν εορτάζει άγιος της εορτής, Δόξα…, του αγίου Και νύν… της εορτής. Όταν εορτάζουν δύο άγιοι τα δύο πρώτα των αγίων Και νύν… της εορτής.
Ιερεύς:
Απόλυση. Όπως των Μικρό Εσπερινό.
1. Τελείται το εσπέρας της Δεσποτικής εορτής και είναι επίσημος για λόγους σεβασμού προς την Δεσποτική εορτή. Γίνεται πάντοντε Είσοδος και ψάλλονται, αντί των συνηθησμένων εσπερινών προκειμένων, τα εορταστικά προκείμενα: «Τις Θεός μέγας…» ή «Ο Θεός ημών εν τω ουρανώ…» με τους ανάλογους στίχους. Οι Δεσποτικές εορτές που ψάλλονται τα εορταστικά προκείμενα είναι: της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, της Γεννήσεως του Χριστού, των Θεοφανείων, την Κυριακή των Βαϊων, την Κυριακή της ψηλαφήσεως του Θωμά, της Αναλήψεως, την Κυριακή της Πεντηκοστής καί της Μεταμορφώσεως του Κυρίου.
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Αναγνώστης:
Μόνο ημέρα Σάββατο το Α΄ Κάθισμα του ψαλτηρίου, άλλη ημέρα δεν στιχολογείται και ο χορός ψάλλει κατ’ ευθείαν το «Κύριε εκέκραξα…»
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…»– Τα Στιχηρά της εορτής και του Αγίου της ημέρας σε στίχους στ΄ (6). Εάν υπάρχουν δύο εοτραζόμενοι Άγιοι παραλείπονται τα στιχηρά της εορτής και ψάλλονται μόνο των Αγίων (αυτό συμβαίνει συνήθως σε κινητές εορτές. Ειδικά την μεθέορτο των Χριστουγέννων ψάλλεται μόνο η ακολουθία της εορτής χωρίς ακολουθία άλλου αγίου. Το ίδιο συμβαίνει και για τον μεθέορτο Εσπερινό της Πεντηκοστής, εάν δεν συμπέσει μεγάλος εορταζόμενος άγιος). Δόξα…, του Αγίου εάν έχει. Και νύν…, της εορτής. Για το Σαββάτο Εσπέρας το Και νύν…, το Θεοτοκίο του ήχου.
Ιερεύς:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το εορταστικό προκείμενο με τους στίχους. Αναγνώσματα εάν υπάρχουν.
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις.
Αναγνώστης:
Καταξίωσον Κύριε…
Ιερεύς:
Πληρωτικά–Κεφαλοκλισία. (Λιτή & Αρτοκλασία).
Χορός:
Τα Απόστιχα της εορτής ή του Αγίου εάν έχει. Το Σάββατο Εσπέρας πάντοτε τα Αναστάσιμα του ήχου. Δόξα…, του Αγίου εάν έχει. Και νύν..., της εορτής, διαφορετικά Δόξα… Και νύν..., της εορτής.
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκιο της εορτής (γ΄) φορές χωρίς Δόξα… Και νυν…όταν δεν εορτάζει άγιος. Όταν εορτάζει άγιος της εορτής, Δόξα…, του αγίου Και νύν… της εορτής. Όταν εορτάζουν δύο άγιοι τα δύο πρώτα των αγίων Και νύν… της εορτής.
Ιερεύς:
Απόλυση. Όπως των Μικρό Εσπερινό.
1. Τελείται το εσπέρας της Δεσποτικής εορτής και είναι επίσημος για λόγους σεβασμού προς την Δεσποτική εορτή. Γίνεται πάντοντε Είσοδος και ψάλλονται, αντί των συνηθησμένων εσπερινών προκειμένων, τα εορταστικά προκείμενα: «Τις Θεός μέγας…» ή «Ο Θεός ημών εν τω ουρανώ…» με τους ανάλογους στίχους. Οι Δεσποτικές εορτές που ψάλλονται τα εορταστικά προκείμενα είναι: της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, της Γεννήσεως του Χριστού, των Θεοφανείων, την Κυριακή των Βαϊων, την Κυριακή της ψηλαφήσεως του Θωμά, της Αναλήψεως, την Κυριακή της Πεντηκοστής καί της Μεταμορφώσεως του Κυρίου.
ΕΟΡΤΑΣΤΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΜΕ ΕΙΣΟΔΟ
Ιερεύς:
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Αναγνώστης:
Το Α΄ Κάθισμα.
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…»– Τα Στιχηρά. Δόξα… Και νύν…
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενο της ημέρας ή της εορτής. Αναγνώσματα εάν υπάρχουν
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις.
Αναγνώστης:
Καταξίωσον Κύριε…
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία. (Λιτή & Αρτοκλασία).
Χορός:
Απόστιχα Δόξα… Και νύν...
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκιο και Θεοτοκίο στον ίδιο ήχο. Στις Δεσποτικές & Θεομητορικές εορτέςλέγεται μόνο το Απολυτίκιο (γ΄), χωρίς Δόξα… Και νυν…
Ιερεύς:
Απόλυση. Όταν υπάρχει αρτοκλασία στον Εσπερινό τότε η Απόλυση είναι ίδια με αυτή της Θ. λειτουργίας.
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Αναγνώστης:
Το Α΄ Κάθισμα.
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…»– Τα Στιχηρά. Δόξα… Και νύν…
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενο της ημέρας ή της εορτής. Αναγνώσματα εάν υπάρχουν
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις.
Αναγνώστης:
Καταξίωσον Κύριε…
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία. (Λιτή & Αρτοκλασία).
Χορός:
Απόστιχα Δόξα… Και νύν...
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκιο και Θεοτοκίο στον ίδιο ήχο. Στις Δεσποτικές & Θεομητορικές εορτέςλέγεται μόνο το Απολυτίκιο (γ΄), χωρίς Δόξα… Και νυν…
Ιερεύς:
Απόλυση. Όταν υπάρχει αρτοκλασία στον Εσπερινό τότε η Απόλυση είναι ίδια με αυτή της Θ. λειτουργίας.
ΚΑΤΑΝΥΚΤΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ1
Ιερεύς:
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…»– Ψάλουμαι δέκα (10) Στιχηρά, 4 κατανυκτικά του ήχου (τέλος Τριωδίου), 3 του Τρωδίου και 3 του Μηναίου. Δόξα… Και νύν…, το Θεοτοκίο του Μηναίου.
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το Μέγα προκείμενο2.
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις, μέχρι «Υπέρ του Αρχιεπισκόπου…».
Αναγνώστης:
Καταξίωσον Κύριε…
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα (Τριωδίου). Δόξα… Καί νύν... (Τριωδίου).
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Τα τροπάρια: «Θεοτόκε Παρθένε…» - «Βαπτιστά του Χριστού» - Δόξα…, «Ικετεύσατε υπέρ υμών…» - Και νύν… «Υπό την ευσπλαχνία…», Κύριε, ελέησον (μ΄), «Την Τιμιωτέραν…», «Εν ονόματι Κυρίου, ευλόγησον πάτερ».
Ιερεύς:
«Ο ών ευλογητός…» - «Επουράνιε βασιλεύ…» - την ευχή του αγίου Εφραίμ: «Κύριε και Δέσποτα…». Και την Απόλυση.
Χορός:
«Πάντων προστατεύεις αγαθή…».
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών…».
1. Τελείται κάθε Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, δηλαδή, τις Κυριακές της Τυρινής, Α΄, Β΄, Γ΄, & Δ΄ Νηστειών.
2. Τα Μεγάλα Προκείμενα είναι δύο την Μεγάλη Τεσσαρακοστή:
α) «Μη αποστρέψης…», ψάλλεται τις Κυριακές, της Τυρινής, Β΄ & Δ΄ Νηστειών.
β) «Έδωκας κληρονομίαν…», ψάλλεται τις Κυρακές Α΄, Γ΄& Ε΄ Νηστείων.
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…»– Ψάλουμαι δέκα (10) Στιχηρά, 4 κατανυκτικά του ήχου (τέλος Τριωδίου), 3 του Τρωδίου και 3 του Μηναίου. Δόξα… Και νύν…, το Θεοτοκίο του Μηναίου.
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το Μέγα προκείμενο2.
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις, μέχρι «Υπέρ του Αρχιεπισκόπου…».
Αναγνώστης:
Καταξίωσον Κύριε…
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα (Τριωδίου). Δόξα… Καί νύν... (Τριωδίου).
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Τα τροπάρια: «Θεοτόκε Παρθένε…» - «Βαπτιστά του Χριστού» - Δόξα…, «Ικετεύσατε υπέρ υμών…» - Και νύν… «Υπό την ευσπλαχνία…», Κύριε, ελέησον (μ΄), «Την Τιμιωτέραν…», «Εν ονόματι Κυρίου, ευλόγησον πάτερ».
Ιερεύς:
«Ο ών ευλογητός…» - «Επουράνιε βασιλεύ…» - την ευχή του αγίου Εφραίμ: «Κύριε και Δέσποτα…». Και την Απόλυση.
Χορός:
«Πάντων προστατεύεις αγαθή…».
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών…».
1. Τελείται κάθε Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, δηλαδή, τις Κυριακές της Τυρινής, Α΄, Β΄, Γ΄, & Δ΄ Νηστειών.
2. Τα Μεγάλα Προκείμενα είναι δύο την Μεγάλη Τεσσαρακοστή:
α) «Μη αποστρέψης…», ψάλλεται τις Κυριακές, της Τυρινής, Β΄ & Δ΄ Νηστειών.
β) «Έδωκας κληρονομίαν…», ψάλλεται τις Κυρακές Α΄, Γ΄& Ε΄ Νηστείων.
ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΜΕΤΑ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΩΝ ΔΩΡΩΝ
Ιερεύς:
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Αναγνώστης:
Το Η΄ Κάθισμα (Τα προς Κύριον). χωρίζονται σε τρεις στάσεις, τις εξής: 1. «Προς Κύριον…» - «Ήρα τους οφθαλμούς μου…» - «Ευφράνθην επί τοίς ειρηκόσι μοι…» - «Προς σε ήρα…» - «Εί μη ότι Κύριος…» - Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄). Δόξα…
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Αναγνώστης:
Και νύν… - «Οι πεποιθότες…» - «Εν τω επιστρέψαι…» - «Εάν μη Κύριος οικοδομήση οίκον…» - «Μακάριοι πάντες…» - «Πλεονάκις επολέμησάν με…» - Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄). Δόξα…
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Αναγνώστης:
Και νύν… - «Εκ βαθέων…» - «Κύριε, ουχ υψώθη…» - «Μνήσθητι, Κύριε…» - «Ιδού δη τι καλόν…» - «Ιδού δη ευλογείτε…» (ο στίχος «Εν ταίς νυξίν…», ψάλλεται). Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Η ελπίς ημών, Κύριε, δόξα σοι.
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…» – Στιχηρά δέκα (10), έξι από το Τριώδιο και τέσσερα από το Μηναίο. Δόξα… Και νύν…, Θεοτοκίο από το Μηναίο.
Ιερεύς:
Είσοδος.
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενο της ημέρας.
Αναγνώστης:
Αναγινώσκεται το πρώτο αναγνώσμα. «Κέλευσον», εμελλώς.
Ιερεύς:
«Σοφία. ορθοί. Φώς Χριστού, φαίνει πάσι».
Αναγνώστης:
Αναγινώσκεται το πρώτο αναγνώσμα.
Ιερεύς & χορός:
«Κατευθυνθήτω» σε ήχο πλ. του α΄ (μετά στίχων απαγγελλομένων από τον Ιερέα). Σε μνήμες Αγίων, την Α΄ εβδομάδα των Νηστειών και τη Μεγάλη Εβδομάδα σε ήχο πλ. β΄. Εάν τύχει εορταζόμενος Άγιος λέγεται Απόστολος & Ευαγγέλιο. Την Μεγ. Εβδομάδα μόνο Ευαγγέλιο.
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις – Κατηχούμενα.
Χορός:
«Νύν αι δυνάμεις…»
Ιερεύς:
Μεγάλη είσοδος (εν σιγή).
Χορός:
«Ιδού θυσία μυστική…».
Ιερεύς:
Πληρωτικά.
Χορός:
Πάτερ ημών…
Ιερεύς:
Ύψωση Τιμίων Δώρων.
Χορός:
Κοινωνικό «Γεύσασθε και ίδετε…».
Ιερεύς:
«Μετά φόβου Θεού…». Κοινωνία πιστών.
Αναγνώστης:
«Ευλογήσω τον Κύριον…». Αντί του «Είδομεν το φώς…».
Ιερεύς:
Οπισθάμβωνος ευχή.
Χορός:
«Είη το όνομα Κυρίου…».
Ιερεύς:
Απόλυση.
Αναγνώστης:
Ψαλμούς 33ο και 144ο.
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών…».
1. Τελείται τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή κάθε Τετάρτη καί Παρασκευή καί μνήμη εορταζόμένου Αγίου. Όχι όμως τήν ημέρα του Ευαγγελισμού.
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Αναγνώστης:
Το Η΄ Κάθισμα (Τα προς Κύριον). χωρίζονται σε τρεις στάσεις, τις εξής: 1. «Προς Κύριον…» - «Ήρα τους οφθαλμούς μου…» - «Ευφράνθην επί τοίς ειρηκόσι μοι…» - «Προς σε ήρα…» - «Εί μη ότι Κύριος…» - Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄). Δόξα…
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Αναγνώστης:
Και νύν… - «Οι πεποιθότες…» - «Εν τω επιστρέψαι…» - «Εάν μη Κύριος οικοδομήση οίκον…» - «Μακάριοι πάντες…» - «Πλεονάκις επολέμησάν με…» - Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄). Δόξα…
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Αναγνώστης:
Και νύν… - «Εκ βαθέων…» - «Κύριε, ουχ υψώθη…» - «Μνήσθητι, Κύριε…» - «Ιδού δη τι καλόν…» - «Ιδού δη ευλογείτε…» (ο στίχος «Εν ταίς νυξίν…», ψάλλεται). Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Η ελπίς ημών, Κύριε, δόξα σοι.
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…» – Στιχηρά δέκα (10), έξι από το Τριώδιο και τέσσερα από το Μηναίο. Δόξα… Και νύν…, Θεοτοκίο από το Μηναίο.
Ιερεύς:
Είσοδος.
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενο της ημέρας.
Αναγνώστης:
Αναγινώσκεται το πρώτο αναγνώσμα. «Κέλευσον», εμελλώς.
Ιερεύς:
«Σοφία. ορθοί. Φώς Χριστού, φαίνει πάσι».
Αναγνώστης:
Αναγινώσκεται το πρώτο αναγνώσμα.
Ιερεύς & χορός:
«Κατευθυνθήτω» σε ήχο πλ. του α΄ (μετά στίχων απαγγελλομένων από τον Ιερέα). Σε μνήμες Αγίων, την Α΄ εβδομάδα των Νηστειών και τη Μεγάλη Εβδομάδα σε ήχο πλ. β΄. Εάν τύχει εορταζόμενος Άγιος λέγεται Απόστολος & Ευαγγέλιο. Την Μεγ. Εβδομάδα μόνο Ευαγγέλιο.
Ιερεύς:
Εκτενής δέησις – Κατηχούμενα.
Χορός:
«Νύν αι δυνάμεις…»
Ιερεύς:
Μεγάλη είσοδος (εν σιγή).
Χορός:
«Ιδού θυσία μυστική…».
Ιερεύς:
Πληρωτικά.
Χορός:
Πάτερ ημών…
Ιερεύς:
Ύψωση Τιμίων Δώρων.
Χορός:
Κοινωνικό «Γεύσασθε και ίδετε…».
Ιερεύς:
«Μετά φόβου Θεού…». Κοινωνία πιστών.
Αναγνώστης:
«Ευλογήσω τον Κύριον…». Αντί του «Είδομεν το φώς…».
Ιερεύς:
Οπισθάμβωνος ευχή.
Χορός:
«Είη το όνομα Κυρίου…».
Ιερεύς:
Απόλυση.
Αναγνώστης:
Ψαλμούς 33ο και 144ο.
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών…».
1. Τελείται τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή κάθε Τετάρτη καί Παρασκευή καί μνήμη εορταζόμένου Αγίου. Όχι όμως τήν ημέρα του Ευαγγελισμού.
ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΑΝΕΥ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΩΝ ΔΩΡΩΝ1
Ιερεύς:
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Αναγνώστης:
Το Η΄ Κάθισμα (Τα προς Κύριον). χωρίζονται σε τρεις στάσεις, τις εξής: 1. «Προς Κύριον…» - «Ήρα τους οφθαλμούς μου…» - «Ευφράνθην επί τοίς ειρηκόσι μοι…» - «Προς σε ήρα…» - «Εί μη ότι Κύριος…» - Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄). Δόξα…
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Αναγνώστης:
Και νύν… - «Οι πεποιθότες…» - «Εν τω επιστρέψαι…» - «Εάν μη Κύριος οικοδομήση οίκον…» - «Μακάριοι πάντες…» - «Πλεονάκις επολέμησάν με…» - Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄). Δόξα…
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Αναγνώστης:
Και νύν… - «Εκ βαθέων…» - «Κύριε, ουχ υψώθη…» - «Μνήσθητι, Κύριε…» - «Ιδού δη τι καλόν…» - «Ιδού δη ευλογείτε…» (ο στίχος «Εν ταίς νυξίν…», ψάλλεται). Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Η ελπίς ημών, Κύριε, δόξα σοι.
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…» – Στιχηρά έξι (6), τρία από το Τριώδιο και τρία από το Μηναίο. Δόξα… Και νύν…, Θεοτοκίο ή Σταυροθεοτοκίο από το Μηναίο.
Ιερεύς:
Είσοδος.
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενο της ημέρας.
Αναγνώστης:
Αναγινώσκονται τα δύο αναγνώσματα από το Τριώδιο. – «Καταξίωσον…»
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα. – Δόξα… Και νύν… από το Τριώδιο.
Ιερεύς:
«Νύν απολύεις τον δούλο σου…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν η βασιλεία…»
Χορός:
Τα τροπάρια: «Θεοτόκε Παρθένε…» - «Βαπτιστά του Χριστού» - Δόξα…, «Ικετεύσατε υπέρ υμών…» - Και νύν… «Υπό την ευσπλαχνία…», Κύριε, ελέησον (μ΄), «Την Τιμιωτέραν…», «Εν ονόματι Κυρίου, ευλόγησον πάτερ».
Ιερεύς:
«Ο ών ευλογητός…» - «Επουράνιε βασιλεύ…» - την ευχή του αγίου Εφραίμ: «Κύριε και Δέσποτα…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν η βασιλεία…»
Αναγνώστης:
«Κύριε, ελέησον» (ιβ΄).
Ιερεύς:
«Παναγία τριάς…»
Αναγνώστης:
«Είη το όνομα Κυρίου…» (γ΄) χύμα. -
Ιερεύς:
Οπισθάμβωνος ευχή.
Χορός:
«Είη το όνομα Κυρίου…». Δόξα… Και νύν… ψαλμοί 33ος & 144ος.
Ιερεύς:
Απόλυση.
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών…».
1. Τελείται τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή κάθε Δευτέρα, Τρίτη καί Πέμπτη.
Ευλογητός ο Θεός….
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Αναγνώστης:
Το Η΄ Κάθισμα (Τα προς Κύριον). χωρίζονται σε τρεις στάσεις, τις εξής: 1. «Προς Κύριον…» - «Ήρα τους οφθαλμούς μου…» - «Ευφράνθην επί τοίς ειρηκόσι μοι…» - «Προς σε ήρα…» - «Εί μη ότι Κύριος…» - Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄). Δόξα…
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Αναγνώστης:
Και νύν… - «Οι πεποιθότες…» - «Εν τω επιστρέψαι…» - «Εάν μη Κύριος οικοδομήση οίκον…» - «Μακάριοι πάντες…» - «Πλεονάκις επολέμησάν με…» - Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Κύριε, ελέησον (γ΄). Δόξα…
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Αναγνώστης:
Και νύν… - «Εκ βαθέων…» - «Κύριε, ουχ υψώθη…» - «Μνήσθητι, Κύριε…» - «Ιδού δη τι καλόν…» - «Ιδού δη ευλογείτε…» (ο στίχος «Εν ταίς νυξίν…», ψάλλεται). Δόξα… Και νύν… «Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄). Η ελπίς ημών, Κύριε, δόξα σοι.
Ιερεύς:
Μικρά Συναπτή.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…, Θου Κύριε…» – Στιχηρά έξι (6), τρία από το Τριώδιο και τρία από το Μηναίο. Δόξα… Και νύν…, Θεοτοκίο ή Σταυροθεοτοκίο από το Μηναίο.
Ιερεύς:
Είσοδος.
Αναγνώστης:
Φώς ιλαρόν…
Ιερεύς:
Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενο της ημέρας.
Αναγνώστης:
Αναγινώσκονται τα δύο αναγνώσματα από το Τριώδιο. – «Καταξίωσον…»
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα. – Δόξα… Και νύν… από το Τριώδιο.
Ιερεύς:
«Νύν απολύεις τον δούλο σου…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν η βασιλεία…»
Χορός:
Τα τροπάρια: «Θεοτόκε Παρθένε…» - «Βαπτιστά του Χριστού» - Δόξα…, «Ικετεύσατε υπέρ υμών…» - Και νύν… «Υπό την ευσπλαχνία…», Κύριε, ελέησον (μ΄), «Την Τιμιωτέραν…», «Εν ονόματι Κυρίου, ευλόγησον πάτερ».
Ιερεύς:
«Ο ών ευλογητός…» - «Επουράνιε βασιλεύ…» - την ευχή του αγίου Εφραίμ: «Κύριε και Δέσποτα…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν η βασιλεία…»
Αναγνώστης:
«Κύριε, ελέησον» (ιβ΄).
Ιερεύς:
«Παναγία τριάς…»
Αναγνώστης:
«Είη το όνομα Κυρίου…» (γ΄) χύμα. -
Ιερεύς:
Οπισθάμβωνος ευχή.
Χορός:
«Είη το όνομα Κυρίου…». Δόξα… Και νύν… ψαλμοί 33ος & 144ος.
Ιερεύς:
Απόλυση.
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών…».
1. Τελείται τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή κάθε Δευτέρα, Τρίτη καί Πέμπτη.
ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΜΕΤΑ Θ. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
1. ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΙΩΝ1.
Ιερεύς:
«Ευλογημένη η βασιλεία…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού των Θεοφανείων (6). Δόξα… Και νύν… «Υπέκλινας κάραν…».
Ιερεύς:
Είσοδος μετά Ευαγγελίου. – «Φώς ιλαρόν…». Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενον και τα Αναγνώσματα (3). Μετά το Α΄ Ανάγνωσμα ψάλλεται το «Επεφάνης εν τω κόσμω…». Μετά το Β΄ Ανάγνωσμα ψάλλεται το «Αμαρτωλοίς και τελώναις…».
Ιερεύς:
«Του Κυρίου δεηθώμεν. Ότι άγιος εί, ο Θεόςημών…»
Χορός:
Τρισάγιον Ύμνον. Απόστολον.
Ιερεύς:
Ευαγγέλιον.
Και εν συνεχεία η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.
«Ευλογημένη η βασιλεία…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού των Θεοφανείων (6). Δόξα… Και νύν… «Υπέκλινας κάραν…».
Ιερεύς:
Είσοδος μετά Ευαγγελίου. – «Φώς ιλαρόν…». Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενον και τα Αναγνώσματα (3). Μετά το Α΄ Ανάγνωσμα ψάλλεται το «Επεφάνης εν τω κόσμω…». Μετά το Β΄ Ανάγνωσμα ψάλλεται το «Αμαρτωλοίς και τελώναις…».
Ιερεύς:
«Του Κυρίου δεηθώμεν. Ότι άγιος εί, ο Θεόςημών…»
Χορός:
Τρισάγιον Ύμνον. Απόστολον.
Ιερεύς:
Ευαγγέλιον.
Και εν συνεχεία η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.
2. ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ2.
Ιερεύς:
«Ευλογημένη η βασιλεία…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού (6). Δόξα… Και νύν… «Γέννημα εχιδνών…».
Ιερεύς:
Είσοδος μετά Ευαγγελίου. – «Φώς ιλαρόν…». Εσπέρας προκείμενον
Χορός:
Το προκείμενον και τα Αναγνώσματα (3).
Ιερεύς:
«Του Κυρίου δεηθώμεν. Ότι άγιος εί, ο Θεόςημών…»
Χορός:
Τρισάγιον Ύμνον. Απόστολον.
Ιερεύς:
Ευαγγέλιον.
Και εν συνεχεία η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.
3. ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΣΑΒΒΑΤΟ
ΜΕΓΑΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ3.
Ιερεύς:
«Ευλογημένη η βασιλεία…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού. Δόξα… «Την σήμερον μυστικός…» Και νύν… «Την παγκόσμιον δόξαν…».
Ιερεύς:
Είσοδος μετά Ευαγγελίου. – «Φώς ιλαρόν…».
Χορός:
Αναγνώσματα (3). Μετά το τέλος των αναγνωσμάτων ψάλλεται ο Ύμνος των τριών παίδων «Των Κύριον υμνείτε, και υπερυψούτε…».
Ιερεύς:
«Του Κυρίου δεηθώμεν. Ότι άγιος εί, ο Θεόςημών…»
Χορός:
«Όσοι είς Χριστόν…». Αντί τουΤρισαγίου. Απόστολον και αμέσως
Ιερεύς Χορός:
«Ανάστα ο Θεός…» μετά των στίχων, σε ήχο βαρύ».
Ιερεύς:
Ευαγγέλιον.
Και εν συνεχεία η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.
«Ευλογημένη η βασιλεία…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού. Δόξα… «Την σήμερον μυστικός…» Και νύν… «Την παγκόσμιον δόξαν…».
Ιερεύς:
Είσοδος μετά Ευαγγελίου. – «Φώς ιλαρόν…».
Χορός:
Αναγνώσματα (3). Μετά το τέλος των αναγνωσμάτων ψάλλεται ο Ύμνος των τριών παίδων «Των Κύριον υμνείτε, και υπερυψούτε…».
Ιερεύς:
«Του Κυρίου δεηθώμεν. Ότι άγιος εί, ο Θεόςημών…»
Χορός:
«Όσοι είς Χριστόν…». Αντί τουΤρισαγίου. Απόστολον και αμέσως
Ιερεύς Χορός:
«Ανάστα ο Θεός…» μετά των στίχων, σε ήχο βαρύ».
Ιερεύς:
Ευαγγέλιον.
Και εν συνεχεία η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.
4. ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ4.
Ιερεύς:
«Ευλογημένη η βασιλεία…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού (6). Δόξα… Και νύν… «Αυγούστου μοναρχήσαντος…».
Ιερεύς:
Είσοδος μετά Ευαγγελίου. – «Φώς ιλαρόν…».
Χορός:
Αναγνώσματα (3). Μετά το τέλος του Α΄ Αναγνώσματος ψάλλεται το τροπάριο «Λαθών ετέχθης…». Μετά το τέλος του Β΄ Αναγνώσματος ψάλλεται το τροπάριο « Ανέτειλας Χριστέ…».
Ιερεύς:
«Του Κυρίου δεηθώμεν. Ότι άγιος εί, ο Θεόςημών…»
Χορός:
Τρισάγιον Ύμνον. Απόστολον.
Ιερεύς:
Ευαγγέλιον.
Και εν συνεχεία η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.
1. Τελείται την παραμονή των Θεοφανείων το πρωί, αμέσως μετά τις ακολουθίες του Όρθρου και των Μεγάλων Ωρών.
2. Τελείται την Μεγάλη Πέμπτη το πρωί. Αντί Χερουβικού ψάλλεται το «Του Δείπνου σου του μυστικού…» σε ήχο πλ. β΄.
3. Τελείται το Μεγά Σάββατο το πρωί. Αντί Χερουβικού ψάλλεται το «Σιγησάτω πάσα σάρξ βροντεία…» σε ήχο πλ. α΄.
4. Τελείται την παραμονή των Χριστουγέννων το πρωί, αμέσως μετά τις ακολουθίες του Όρθρου και των Μεγάλων Ωρών.
Σημείωση: Στους Εσπερινούς της Παραμονής των Θεοφανείων και των Χριστουγέννων, εάν τύχει Σάββατο ή Κυριακή, έχουμε τις εξής αλλαγές: Η ακολουθία των Ωρών, η οποία προηγείται του Εσπερινού, αναγινώσκεται την Παρασκεύη, ο Εσπερινός το απόγευμα της παραμονής και η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου ανήμερα της εορτής.
ΜΕΓΑΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΑΠΟΚΑΘΗΛΩΣΗΣ
ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός ημών…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού (6). Δόξα… «Ώ πώς η παράνομος συναγωγή…» Και νύν… «Φοβερόν και παράδοξον…».
Ιερεύς:
Είσοδος μετά Ευαγγελίου. – «Φώς ιλαρόν…».
Χορός:
Αναγνώσματα (3).
Ιερεύς:
Ευαγγέλιον. Εδώ γίνεται η Αποκαθήλωση του σώματος του Χριστού από τον Τίμιο Σταυρό.
Αναγνώστης:
«Καταξίωσον Κύριε…».
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα. Εδώ γίνεται η λιτάνευση του Ιερού Επιταφίου εντός του Ναού και εναποτίθεται στο Ιερό Κουβούκλιο. Δόξα… Καί νύν... «Σε τον αναβαλλόμενον το φώς…». Ψάλλεται στο Ιερό Κουβούκλιο του Επιταφίου.
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκια «Ο ευσχήμων Ιωσήφ…» - «Ταις Μυροφόροις γυναιξί…»
Ιερεύς:
Απόλυση.
«Ευλογητός ο Θεός ημών…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού (6). Δόξα… «Ώ πώς η παράνομος συναγωγή…» Και νύν… «Φοβερόν και παράδοξον…».
Ιερεύς:
Είσοδος μετά Ευαγγελίου. – «Φώς ιλαρόν…».
Χορός:
Αναγνώσματα (3).
Ιερεύς:
Ευαγγέλιον. Εδώ γίνεται η Αποκαθήλωση του σώματος του Χριστού από τον Τίμιο Σταυρό.
Αναγνώστης:
«Καταξίωσον Κύριε…».
Ιερεύς:
Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα. Εδώ γίνεται η λιτάνευση του Ιερού Επιταφίου εντός του Ναού και εναποτίθεται στο Ιερό Κουβούκλιο. Δόξα… Καί νύν... «Σε τον αναβαλλόμενον το φώς…». Ψάλλεται στο Ιερό Κουβούκλιο του Επιταφίου.
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκια «Ο ευσχήμων Ιωσήφ…» - «Ταις Μυροφόροις γυναιξί…»
Ιερεύς:
Απόλυση.
ΜΕΓΑΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός ημών…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού (6). Δόξα… Και νύν… «Βασιλεύ ουράνιε…».
Ιερεύς:
Είσοδος. – «Φώς ιλαρόν…» - Εσπέρας Προκείμενον.
Χορός:
Το Μέγα Προκείμενον «Τις Θεός μέγας…».
Ιερεύς:
Τις δύο πρώτες ευχές και αμέσως μετά Αίτηση και την Εκτενή. Την 3η & 4η ευχή και αμέσως μετά την Αίτηση.
Αναγνώστης:
«Καταξίωσον Κύριε…».
Ιερεύς:
Τις 5η,6η, 7η ευχή και αμέσως μετά την Αίτηση και τα Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα. Δόξα… Καί νύν... «Δεύτε λαοί…».
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκιο της εορτής «Ευλογητός ει Χριστέ ο Θεός ημών…» (γ΄).
Ιερεύς:
Απόλυση.
«Ευλογητός ο Θεός ημών…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» - Προοιμιακός Ψαλμός.
Ιερεύς:
Ειρηνικά.
Χορός:
Επιλύχνιοι ψαλμοί «Κύριε εκέκραξα…, Κατευθυνθήτω η Προσευχή μου…»– Τα Στιχηρά του Εσπερινού (6). Δόξα… Και νύν… «Βασιλεύ ουράνιε…».
Ιερεύς:
Είσοδος. – «Φώς ιλαρόν…» - Εσπέρας Προκείμενον.
Χορός:
Το Μέγα Προκείμενον «Τις Θεός μέγας…».
Ιερεύς:
Τις δύο πρώτες ευχές και αμέσως μετά Αίτηση και την Εκτενή. Την 3η & 4η ευχή και αμέσως μετά την Αίτηση.
Αναγνώστης:
«Καταξίωσον Κύριε…».
Ιερεύς:
Τις 5η,6η, 7η ευχή και αμέσως μετά την Αίτηση και τα Πληρωτικά – Κεφαλοκλισία.
Χορός:
Απόστιχα. Δόξα… Καί νύν... «Δεύτε λαοί…».
Ιερεύς:
Νυν απολύεις…
Αναγνώστης:
Τρισάγιο.
Ιερεύς:
Ότι σου εστί η βασιλεία…
Χορός:
Απολυτίκιο της εορτής «Ευλογητός ει Χριστέ ο Θεός ημών…» (γ΄).
Ιερεύς:
Απόλυση.
ΤΟ ΑΠΟΔΕΙΠΝΟ
Απόδειπνο ονομάζεται η μετά τον δείπνο και πριν την κατάκλιση τελούμενη ακολουθία, με την οποία ζητείται η προστασία του Θεού, να περάσουμε την νύκτα ειρηνική δίχως να αμαρτήσουμε.
Πρώτη μαρτυρία για το ότι οι μοναχοί προσηύχοντο στην αρχή της νύκτας λέγοντες τον 90ο Ψαλμό (ο οποίος ακόμη και σήμερα υπάρχει στην ακολουθία του Απόδειπνου) μας την παρέχει ο Μέγας Βασίλειος (Όροι κατά πλάτος, 37). Η Προσευχή εκείνη είχε ιδιωτικό χαρακτήρα, όμως μπορεί να θεωρήσουμε αυτή σαν πρώτη καταβολή της ακολουθίας του Αποδείπνου.
Στο Μοναχικό Τυπικό διαμορφώθηκαν δύο ακολουθίες Αποδείπνου, το Μέγα Απόδειπνο και το Μικρό Απόδειπνο. Το Μέγα Απόδειπνο είναι αρχαιότερο και πολύ εκτενέστερο του Μικρού Απόδειπνου.
Τους πρώτους αιώνες το Απόδειπνο ετελείτο σε όλη την διάρκεια του έτους. Έπειτα η τέλεση του Απόδειπνου περιωρίσθηκε να γίνεται την περίοδο της Μεγ. Τεσσαρακοστής εκτός του Σαββάτου και της Κυριακής, τις Τετάρτες και τις Παρασκευές των Νηστειών των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων καιτου Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Σήμερα το Μέγα Απόδειπνο τελείται κάθε Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη και Πέμπτη στην διάρκεια της Μεγ. Τεσσαρακοστής, καθώς και την Μεγ. Δευτέρα και Τρίτη. Το Μικρό Απόδειπνο αποτελεί επιτομή του Μεγάλου, τελείται όλες τις υπόλοιπες ημέρες του έτους. Μαρτυρία για την τέλεση αυτής της ακολουθίας ανάγεται στον ιε΄ αιώνα, σίγουρα όμως θα προϋπήρξε πολύ νωρίτερα.
Το Μικρό Απόδειπνο στα Μοναστήρια τελείται στο Νάρθηκα, και μόνο το Μεγά Απόδειπνο κατά την διάρκεια της Μέγ. Τεσσαρακοστής στον κυρίως Ναό. Στους Ενοριακούς Ναούς τελείται πάνταστον κυρίως Ναό.
Στο Απόδειπνο ψάλλεται πάντοτε κανόνας της Θεοτόκου από το Θεοτοκάριο. Αλλά την Α΄εβδομάδα των Νηστειών της Μέγ. Τεσσαρακοστής ψάλλεται ο Μέγας Κανόνας διαιρούμενος σε τέσσερα τμήματα. Την περίοδο της Μεγάλης Εβδομάδος ψάλλονται τα ειδικά Τριώδια του Ανδρέου Κρήτης.
Επίσης στο Απόδειπνο ψάλλονται πολλές φορές ακολουθίες δευτερευόντων Αγίων, όταν οι μνήμες τους συμπίπτουν με Κυριακή μαζί με άλλη ακολουθία. Π.χ. Κυριακή να συμπέσει με μεθέορτα Δεσποτικής ή Θεομητορικής εορτής τότε στον Εσπερινό και στον Όρθρο ψάλλεται η Αναστάσιμος ακολουθία και της Μεθεόρτου, στο Απόδειπνο θα ψαλλεί η ακολουθία του Αγίου της ημέρας. εννοείται ότι η τάξη αυτή τηρείται μόνο στα Μοναστήρια. Στους Ενοριακούς Ναούς η ακολουθία του Αγιού παραλείπεται εντελώς.
Η ακολουθία του Απόδειπνου αρχίζει μέ ψαλμό, τόν 50ο ψαλμό της μετανοίας. Αλλά γιατί ο ψαλμός αυτός ετέθη ως πρώτος στό Απόδειπνο; Γιατί τό πρώτο πού πρέπει να ενθυμούμεθα από τήν ημέρα πού πέρασε είναι τά αμαρτηματά μας καί νά ζητάμε τό έλεος του Θεού γι’ αυτά, καί ως κατάλληλος προς τούτο ψαλμός είναι ο 50ος.
Μεγάλη απορία προκαλεί η θέση στό Απόδειπνο του εωθινού ψαλμού 142ου «Κύριε εισάκουσόν της προσευχής μου…». Γιατί τί θέλει ο εωθινός αυτός ψαλμός σέ βραδυνή ακολουθία; Για την σωστή απάντηση στό ερώτημα αυτό πρέπει νά λάβουμε υπ’ όψιν ότι ο μοναχός πού διάβαζε τό Απόδειπνο του έβλεπε τόν ύπνο, γιά τόν οποίον θά πορευόταν, ως εικόνα θανάτου. Καί αν πέθαινε τήν νύκτα, δέν θα ζούσε τό πρωί γιά νά κάνει τόν Όρθρο του. Μέ τόν φόβο αυτό ο μοναχός μήπως πεθάνει τήν νύκτα καί δεν μπορέσει νά κάνει τήν ορθρινή του ακολουθία, προλαβαίνει από τό βράδυ καί κάνει ένα «μικρό όρθρο», παίρνοντας κάτι από τήν αρχή καί κάτι από τό τέλοςτης ορθρινής ακολουθίας. Αρχή του Όρθρου είναι ο εξάψαλμος καί τέλος η Δοξολογία. Έτσι, λοιπόν, στο Απόδειπνο έχουμε τόν 142ο , πού είναι ο τελευταίος ψαλμός του εξεψάλμου, καί στήν συνέχεια λέγουμε τήν δοξολογία «Σοί δόξα πρέπει Κύριε ο Θεός ημών…», όπου είναι τό τέλος του Όρθρου. Πρέπει νά τονίσουμε στό σημείο αυτό στόν στίχο «Καταξίωσόν, Κύριε,….» δέν πρέπει νά λέγομε «εν τη νυκτί ταύτη», αλλά «εν τη ημέρα ταύτη», καί ας είναι εσπέρα, γιατί η αναφορά γίνεται στήν άλλη ημέρα ως η ορθρινή ακολουθία. Μέ τήν ίδια βάση θά πρέπει νά ερμηνεύσουμε καί τήν θέση του «Πιστεύω», γιά νά παρουσιασθεί ενώπιον του Θεού έχοντας ομολογήσει τήν ορθή πίστη του σ’ αυτόν.
Πρώτη μαρτυρία για το ότι οι μοναχοί προσηύχοντο στην αρχή της νύκτας λέγοντες τον 90ο Ψαλμό (ο οποίος ακόμη και σήμερα υπάρχει στην ακολουθία του Απόδειπνου) μας την παρέχει ο Μέγας Βασίλειος (Όροι κατά πλάτος, 37). Η Προσευχή εκείνη είχε ιδιωτικό χαρακτήρα, όμως μπορεί να θεωρήσουμε αυτή σαν πρώτη καταβολή της ακολουθίας του Αποδείπνου.
Στο Μοναχικό Τυπικό διαμορφώθηκαν δύο ακολουθίες Αποδείπνου, το Μέγα Απόδειπνο και το Μικρό Απόδειπνο. Το Μέγα Απόδειπνο είναι αρχαιότερο και πολύ εκτενέστερο του Μικρού Απόδειπνου.
Τους πρώτους αιώνες το Απόδειπνο ετελείτο σε όλη την διάρκεια του έτους. Έπειτα η τέλεση του Απόδειπνου περιωρίσθηκε να γίνεται την περίοδο της Μεγ. Τεσσαρακοστής εκτός του Σαββάτου και της Κυριακής, τις Τετάρτες και τις Παρασκευές των Νηστειών των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων καιτου Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Σήμερα το Μέγα Απόδειπνο τελείται κάθε Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη και Πέμπτη στην διάρκεια της Μεγ. Τεσσαρακοστής, καθώς και την Μεγ. Δευτέρα και Τρίτη. Το Μικρό Απόδειπνο αποτελεί επιτομή του Μεγάλου, τελείται όλες τις υπόλοιπες ημέρες του έτους. Μαρτυρία για την τέλεση αυτής της ακολουθίας ανάγεται στον ιε΄ αιώνα, σίγουρα όμως θα προϋπήρξε πολύ νωρίτερα.
Το Μικρό Απόδειπνο στα Μοναστήρια τελείται στο Νάρθηκα, και μόνο το Μεγά Απόδειπνο κατά την διάρκεια της Μέγ. Τεσσαρακοστής στον κυρίως Ναό. Στους Ενοριακούς Ναούς τελείται πάνταστον κυρίως Ναό.
Στο Απόδειπνο ψάλλεται πάντοτε κανόνας της Θεοτόκου από το Θεοτοκάριο. Αλλά την Α΄εβδομάδα των Νηστειών της Μέγ. Τεσσαρακοστής ψάλλεται ο Μέγας Κανόνας διαιρούμενος σε τέσσερα τμήματα. Την περίοδο της Μεγάλης Εβδομάδος ψάλλονται τα ειδικά Τριώδια του Ανδρέου Κρήτης.
Επίσης στο Απόδειπνο ψάλλονται πολλές φορές ακολουθίες δευτερευόντων Αγίων, όταν οι μνήμες τους συμπίπτουν με Κυριακή μαζί με άλλη ακολουθία. Π.χ. Κυριακή να συμπέσει με μεθέορτα Δεσποτικής ή Θεομητορικής εορτής τότε στον Εσπερινό και στον Όρθρο ψάλλεται η Αναστάσιμος ακολουθία και της Μεθεόρτου, στο Απόδειπνο θα ψαλλεί η ακολουθία του Αγίου της ημέρας. εννοείται ότι η τάξη αυτή τηρείται μόνο στα Μοναστήρια. Στους Ενοριακούς Ναούς η ακολουθία του Αγιού παραλείπεται εντελώς.
Η ακολουθία του Απόδειπνου αρχίζει μέ ψαλμό, τόν 50ο ψαλμό της μετανοίας. Αλλά γιατί ο ψαλμός αυτός ετέθη ως πρώτος στό Απόδειπνο; Γιατί τό πρώτο πού πρέπει να ενθυμούμεθα από τήν ημέρα πού πέρασε είναι τά αμαρτηματά μας καί νά ζητάμε τό έλεος του Θεού γι’ αυτά, καί ως κατάλληλος προς τούτο ψαλμός είναι ο 50ος.
Μεγάλη απορία προκαλεί η θέση στό Απόδειπνο του εωθινού ψαλμού 142ου «Κύριε εισάκουσόν της προσευχής μου…». Γιατί τί θέλει ο εωθινός αυτός ψαλμός σέ βραδυνή ακολουθία; Για την σωστή απάντηση στό ερώτημα αυτό πρέπει νά λάβουμε υπ’ όψιν ότι ο μοναχός πού διάβαζε τό Απόδειπνο του έβλεπε τόν ύπνο, γιά τόν οποίον θά πορευόταν, ως εικόνα θανάτου. Καί αν πέθαινε τήν νύκτα, δέν θα ζούσε τό πρωί γιά νά κάνει τόν Όρθρο του. Μέ τόν φόβο αυτό ο μοναχός μήπως πεθάνει τήν νύκτα καί δεν μπορέσει νά κάνει τήν ορθρινή του ακολουθία, προλαβαίνει από τό βράδυ καί κάνει ένα «μικρό όρθρο», παίρνοντας κάτι από τήν αρχή καί κάτι από τό τέλοςτης ορθρινής ακολουθίας. Αρχή του Όρθρου είναι ο εξάψαλμος καί τέλος η Δοξολογία. Έτσι, λοιπόν, στο Απόδειπνο έχουμε τόν 142ο , πού είναι ο τελευταίος ψαλμός του εξεψάλμου, καί στήν συνέχεια λέγουμε τήν δοξολογία «Σοί δόξα πρέπει Κύριε ο Θεός ημών…», όπου είναι τό τέλος του Όρθρου. Πρέπει νά τονίσουμε στό σημείο αυτό στόν στίχο «Καταξίωσόν, Κύριε,….» δέν πρέπει νά λέγομε «εν τη νυκτί ταύτη», αλλά «εν τη ημέρα ταύτη», καί ας είναι εσπέρα, γιατί η αναφορά γίνεται στήν άλλη ημέρα ως η ορθρινή ακολουθία. Μέ τήν ίδια βάση θά πρέπει νά ερμηνεύσουμε καί τήν θέση του «Πιστεύω», γιά νά παρουσιασθεί ενώπιον του Θεού έχοντας ομολογήσει τήν ορθή πίστη του σ’ αυτόν.
Το Μέγα Απόδειπνο.
Αυτό αποτελείται από τρία μέρη, η κάθε ενότητα αρχίζει με το «Δεύτε προσκυνήσωμεν…» και τελειώνει με ευχή από τον Ιερέα. Η τάξις του Μεγάλου Απόδειπνου είναι η εξής:
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Α΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄)1, και αναγινώσκονται σε δύο στάσις οι Ψαλμοί 4ος, 6ος, 12ος, 24ος, 30ος & 90ος. Μετά το τέλος κάθε στάσις «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Αλληλούια (γ΄). Δόξα σοί ο Θεός. Κύριε, ελέησον. Δόξα Πατρί… Καί νύν…».
Χορός:
Ψάλλονται στίχοι κατ’ εκλογή του Ησαϊου με το εφύμνιο «Ότι μεθ’ ημών ο Θεός».
Αναγνώστης:
Αναγινώσκονται τα τρία τροπάρια «Την ημέραν διέλθων…», «Την ημέραν παρέλθων…» και «Την ημέραν διαβάς…».
Χορός:
Ψάλλεται ο αρχαίος ύμνος «Η ασώματος φύσις…».
Αναγνώστης:
Το σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω είς ένα Θεόν…».
Χορός:
Ψάλλονται έπειτα οι στίχοι «Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Χορός:
Ακολουθούν δύο ομάδες τροπαρίων «Φώτισον τους οφθαλμούς μου…» και «Των αοράτων εχθρών μου…» που λέγονται ημέρα παρ’ ημέρα.
Αναγνώστης:
«Κύριε, ελέησον» (μ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…». Και την ευχή «Κύριε, Κύριε, ο ρυσάμενος…».
Β΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος & 101ος. Αντί του τρίτου ψαλμού αναγινώσκεται η προσευχή τουΜανασσή Βασιλέως της Ιουδαίας «Κύριε παντοκράτορ…».Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Τα κατανυκτικά τροπάρια «Ελέησον ημάς…», «Κύριε, ελέησον ημάς…» & «Της ευσπλαχνίας…». «Κύριε, ελέησον» (μ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…». Και την ευχή «Δέσποτα Θεέ, πάτερ παντοκράτορ…».
Γ΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 69ος & 142ος. Αντί του τρίτου ψαλμού αναγινώσκεται η Δοξολογία.
Χορός:
Ψάλλεται ο ορισμένος κανόνας της ημέρας ή της Θεοτόκου
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Χορός:
Ψάλλεται το αρχαίο ικετευτικό τροπάριο «Κύριε τον δυνάμεων…» ως εφύμνιο σε κάθε στίχο του 150ου ψαλμού.
Αναγνώστης:
Τα τέσσερα κατανυκτικά τροπάρια «Κύριε, ει μη τους αγίους…», «Πολλά τα πλήθη…», «Παναγία Θεοτόκε…» & «Την πάσαν ελπίδα μου…». «Κύριε, ελέησον» (μ΄) «Ο εν παντί…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Κύριε, ελέησον» (ιβ΄). Και τις ευχές «Άσπιλε, αμόλυντε…», «Και δός ημίν…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…» & «Την πάσαν ελπίδα μου…»2.
Ιερεύς:
«Ειρήνη πάσι», «Τάς κεφαλάς ημών…». και λέγει την ευχή «Δέσποτα πολυέλεε…». Και τις δεήσις «Ευξώμεθα υπέρ ειρήνης του κόσμου…».
Χορός:
Ψάλλεται Δευτέρα και Τετάρτη το Θεοτοκίον «Πάντων προστατεύεις αγαθή…». Τη Τρίτη και Πέμπτη το Σταυροθεοτοκίον «Σφαγήν σου την άδικον…»
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…»3.
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Α΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄)1, και αναγινώσκονται σε δύο στάσις οι Ψαλμοί 4ος, 6ος, 12ος, 24ος, 30ος & 90ος. Μετά το τέλος κάθε στάσις «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Αλληλούια (γ΄). Δόξα σοί ο Θεός. Κύριε, ελέησον. Δόξα Πατρί… Καί νύν…».
Χορός:
Ψάλλονται στίχοι κατ’ εκλογή του Ησαϊου με το εφύμνιο «Ότι μεθ’ ημών ο Θεός».
Αναγνώστης:
Αναγινώσκονται τα τρία τροπάρια «Την ημέραν διέλθων…», «Την ημέραν παρέλθων…» και «Την ημέραν διαβάς…».
Χορός:
Ψάλλεται ο αρχαίος ύμνος «Η ασώματος φύσις…».
Αναγνώστης:
Το σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω είς ένα Θεόν…».
Χορός:
Ψάλλονται έπειτα οι στίχοι «Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Χορός:
Ακολουθούν δύο ομάδες τροπαρίων «Φώτισον τους οφθαλμούς μου…» και «Των αοράτων εχθρών μου…» που λέγονται ημέρα παρ’ ημέρα.
Αναγνώστης:
«Κύριε, ελέησον» (μ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…». Και την ευχή «Κύριε, Κύριε, ο ρυσάμενος…».
Β΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος & 101ος. Αντί του τρίτου ψαλμού αναγινώσκεται η προσευχή τουΜανασσή Βασιλέως της Ιουδαίας «Κύριε παντοκράτορ…».Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Τα κατανυκτικά τροπάρια «Ελέησον ημάς…», «Κύριε, ελέησον ημάς…» & «Της ευσπλαχνίας…». «Κύριε, ελέησον» (μ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…». Και την ευχή «Δέσποτα Θεέ, πάτερ παντοκράτορ…».
Γ΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 69ος & 142ος. Αντί του τρίτου ψαλμού αναγινώσκεται η Δοξολογία.
Χορός:
Ψάλλεται ο ορισμένος κανόνας της ημέρας ή της Θεοτόκου
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Χορός:
Ψάλλεται το αρχαίο ικετευτικό τροπάριο «Κύριε τον δυνάμεων…» ως εφύμνιο σε κάθε στίχο του 150ου ψαλμού.
Αναγνώστης:
Τα τέσσερα κατανυκτικά τροπάρια «Κύριε, ει μη τους αγίους…», «Πολλά τα πλήθη…», «Παναγία Θεοτόκε…» & «Την πάσαν ελπίδα μου…». «Κύριε, ελέησον» (μ΄) «Ο εν παντί…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Κύριε, ελέησον» (ιβ΄). Και τις ευχές «Άσπιλε, αμόλυντε…», «Και δός ημίν…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…» & «Την πάσαν ελπίδα μου…»2.
Ιερεύς:
«Ειρήνη πάσι», «Τάς κεφαλάς ημών…». και λέγει την ευχή «Δέσποτα πολυέλεε…». Και τις δεήσις «Ευξώμεθα υπέρ ειρήνης του κόσμου…».
Χορός:
Ψάλλεται Δευτέρα και Τετάρτη το Θεοτοκίον «Πάντων προστατεύεις αγαθή…». Τη Τρίτη και Πέμπτη το Σταυροθεοτοκίον «Σφαγήν σου την άδικον…»
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…»3.
1. Κατά την Α΄ εβδομάδα της Μεγ. Τεσσαρακοστής αναγινώσκεται ο ψαλμός 69ος πρίν από τις στάσις.
2. Μετά τις ευχές κατά την Α΄ εβδομάδα της Μεγ. Τεσσαρακοστής αναγινώσκεται Ευαγγέλιον.
3. Η τελευταία ευχή «Τοις μισούσι και αδικούσι ημάς…» είναι ιδιωτική προσευχή και λέγεται από τους Μοναχούς μετά την απόλυση του Απόδειπνου «εν τοις κελλίοις».
Το Μικρό Απόδειπνο.
Αυτό αποτελείται από τα κυριότερα στοιχεία του Μεγάλου Απόδειπνου και κυρίως από το τρίτο μέρος. Η τάξις του Μικρού Απόδειπνου είναι η εξής:
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος, 69ος, 142ος. Δοξολογία Μικρά, το Σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω…» και το «Άξιον εστίν…». Οι κδ΄ (24) Οίκοι (Χαιρετισμοί) της Θεοτόκου. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Το Κοντάκιο της εορτής ή της ημέρας, εάν ο Άγιος δεν έχει Κοντάκιο τα τροπάρια «Ο θεός των πατέρων ημών…», «Των εν όλω τον κόσμο…», «Μετά των αγίων…» & «Τη πρεσβεία Κύριε…». «Κύριε, ελέησον» (μ΄) «Ο εν παντί καιρώ…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…».
Αναγνώστης:
«Κύριε, ελέησον» (ιβ΄). Και τις ευχές «Άσπιλε, αμόλυντε…», «Και δός ημίν…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…», «Την πάσαν ελπίδα μου…», «Επί σοι χαίρει…» και η ευχή στον φύλακα Άγγελο «Άγιε Άγγελε, ο εφεστώς…»1.
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
1. Το τέλος του Μικρού Απόδειπνου Θεοτοκίο «Επί σοι χαίρει…» και η ευχή στον φύλακα Άγγελο αποτελούν νεώτερες προσθήκες.
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος, 69ος, 142ος. Δοξολογία Μικρά, το Σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω…» και το «Άξιον εστίν…». Οι κδ΄ (24) Οίκοι (Χαιρετισμοί) της Θεοτόκου. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Το Κοντάκιο της εορτής ή της ημέρας, εάν ο Άγιος δεν έχει Κοντάκιο τα τροπάρια «Ο θεός των πατέρων ημών…», «Των εν όλω τον κόσμο…», «Μετά των αγίων…» & «Τη πρεσβεία Κύριε…». «Κύριε, ελέησον» (μ΄) «Ο εν παντί καιρώ…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…».
Αναγνώστης:
«Κύριε, ελέησον» (ιβ΄). Και τις ευχές «Άσπιλε, αμόλυντε…», «Και δός ημίν…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…», «Την πάσαν ελπίδα μου…», «Επί σοι χαίρει…» και η ευχή στον φύλακα Άγγελο «Άγιε Άγγελε, ο εφεστώς…»1.
Ιερεύς:
«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
1. Το τέλος του Μικρού Απόδειπνου Θεοτοκίο «Επί σοι χαίρει…» και η ευχή στον φύλακα Άγγελο αποτελούν νεώτερες προσθήκες.
ΤΟ ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΚΟ
Μεσονυκτικό είναι η ακολουθία που τελείται στο μέσο της νυκτός όπως μας δήλωνη και η ονομασία. Η συνήθεια να εξεγείρωνται οι Χριστιανοί για προσευχή στη διάρκεια της νύκτας είναι αρχαία. Τη συναντούμαι στους Αποστολικούς χρόνους, όταν ο Παύλος και ο Σίλας στην φυλακή των Φιλίππων «κατά το μεσονύκτιον… προσευχόμενοι ύμνουν τον Θεόν» (Πραξ. ιστ΄ 25). Οφείλεται η συνήθεια αυτή στην κρατούσα αντίληψη, ότι η δευτέρα έλευση του Κυρίου θα γίνει κατά το μεσονύκτιο. Στην δημιουργία της αντίληψης αυτής συνετέλεσαν και οι λόγοι του Αποστόλου Παύλου για την δευτέρα παρουσία ότι ο Χριστός θα έλθη «ως κλέπτης εν νυκτί» (Α΄ Θεσ. ε΄ 2, 4), οι συστάσεις του Κυρίου για εγρήγορση (Ματθαίου κδ΄ 42), (Μάρκου ιγ΄35) και άλλα αγιογραφικά χωρία, ιδιαίτερα η παραβολή των δέκα παρθένων, στην οποία λέγεται ότι «μέσης νυκτός κραυγή γέγονεν ιδού ο νυμφίος έρχεται» (Ματθαίου κε΄6). Εξ’ άλλου το Μεσονυκτικό, κατά το οποίο η κτίση ησυχάζει, θεωρείται πάντοτε σαν η καλύτερη ώρα για προσευχή. Στον 118ο ψαλμό λέγεται «Μεσονύκτιον εξεγειρόμην του εξομολογείσθαί σοι επί τα κρίματα της δικαιοσύνης σου» (ψαλμός ριη΄62).
Στο μοναστηριακό Τυπικό διαμορφώθηκαν τρεις ακολουθίες Μεσονυκτικού:
Στο μοναστηριακό Τυπικό διαμορφώθηκαν τρεις ακολουθίες Μεσονυκτικού:
α) το Καθημερινό Μεσονυκτικό το οποίο τελείται από την Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή της κάθε εβδομάδας.
β) το Μεσονυκτικό του Σαββάτου και
γ) το Μεσονυκτικό της Κυριακής.
Το Μεσονυκτικό στις Μονές τελείται πάντοτε στο Νάρθηκα, στους Ενοριακούς Ναούς τελείται στο κυρίως Ναό, όμως ο Ιερέας είναι εκτός του Ιερού Βήματος και η Ωραία Πύλη είναι κλειστή.
Στις Ενορίες το Μεσονυκτικό για χάρη ευκολίας τελείται το πρωί πρίν από τον Όρθρο. Στις Μονές τελείται στις 2 ή 3 το πρωί μετά το Μεσονυκτικό τελείται η ακολουθία του Όρθρου. Το Μεσονυκτικό παραλείπεται όταν τελείται Αγρυπνία.
β) το Μεσονυκτικό του Σαββάτου και
γ) το Μεσονυκτικό της Κυριακής.
Το Μεσονυκτικό στις Μονές τελείται πάντοτε στο Νάρθηκα, στους Ενοριακούς Ναούς τελείται στο κυρίως Ναό, όμως ο Ιερέας είναι εκτός του Ιερού Βήματος και η Ωραία Πύλη είναι κλειστή.
Στις Ενορίες το Μεσονυκτικό για χάρη ευκολίας τελείται το πρωί πρίν από τον Όρθρο. Στις Μονές τελείται στις 2 ή 3 το πρωί μετά το Μεσονυκτικό τελείται η ακολουθία του Όρθρου. Το Μεσονυκτικό παραλείπεται όταν τελείται Αγρυπνία.
Το Καθημερινό Μεσονυκτικό.
Αποτελείται από δύο μέρη, το πρώτο μέρος είναι εκτενέστερο και αρχαιότερο του δεύτερου μέρους. Η τάξις είναι η εξής:
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Α΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος και 118ος ο καλούμενος Άμωμος σε τρεις Στάσις. Το Σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω…». Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τροπάρια «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…», Δόξα Πατρί… «Την ημέρα εκείνη την φοβερά…» Καί νύν… «Σε το απόρθητον τείχος…»1. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Ο εν παντί καιρώ…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…». Η ευχή του αγίου Εφραίμ «Κύριε και Δέσποτα…» μόνο την Μεγ. Τεσσαρακοστή. Την ευχή του αγίου Μαρδαρίου «Δέσποτα, Θεέ, Πάτερ, Παντοκράτορ…». Και τις δύο ευχές του Μ. Βασιλείου «Κύριε Παντοκράτορ…»2 και «Σε ευλογούμεν Ύψιστε Θεέ…»3.
Β΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 120ος και 133ος. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τέσσερα Νεκρόσυμα τροπάρια «Μνήσθητι Κύριε…», «Ο βάθει σοφίας…» Δόξα Πατρί… «Μετά των αγίων…» Καί νύν… «Μακαρίζομέν σε…»4. «Κύριε, ελέησον» ια΄ (12). Και η ευχή των κεκοιμημένων «Μνήσθητι, Κύριε των επ’ ελπίδι…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε, ευλογημένη…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…» και «Την πάσαν ελπίδα μου…» «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
1. Σε προεόρτια και μεθέορτα Δεσποτικής και Θεομητορικής εορτής λέμε το προεόρτιο Απολυτίκιο ή το Απολυτίκιο της εορτής αντιστοιχα.
2. Η ευχή αυτή λέγεται την χειμερινή περίοδο, δηλαδή, από τις 22 Σεπτεμβρίου μέχρι την Κυριακή των Βαϊων.
3. Η ευχή αυτή λέγεται τον υπόλοιπο χρόνο.
4. Σε προεόρτια και μεθέορτα Δεσποτικής και Θεομητορικής εορτής λέμε το προεόρτιο Κοντάκιο ή το Κοντάκιο της εορτής αντιστοιχα.
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Α΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος και 118ος ο καλούμενος Άμωμος σε τρεις Στάσις. Το Σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω…». Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τροπάρια «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…», Δόξα Πατρί… «Την ημέρα εκείνη την φοβερά…» Καί νύν… «Σε το απόρθητον τείχος…»1. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Ο εν παντί καιρώ…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…». Η ευχή του αγίου Εφραίμ «Κύριε και Δέσποτα…» μόνο την Μεγ. Τεσσαρακοστή. Την ευχή του αγίου Μαρδαρίου «Δέσποτα, Θεέ, Πάτερ, Παντοκράτορ…». Και τις δύο ευχές του Μ. Βασιλείου «Κύριε Παντοκράτορ…»2 και «Σε ευλογούμεν Ύψιστε Θεέ…»3.
Β΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 120ος και 133ος. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τέσσερα Νεκρόσυμα τροπάρια «Μνήσθητι Κύριε…», «Ο βάθει σοφίας…» Δόξα Πατρί… «Μετά των αγίων…» Καί νύν… «Μακαρίζομέν σε…»4. «Κύριε, ελέησον» ια΄ (12). Και η ευχή των κεκοιμημένων «Μνήσθητι, Κύριε των επ’ ελπίδι…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε, ευλογημένη…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…» και «Την πάσαν ελπίδα μου…» «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
1. Σε προεόρτια και μεθέορτα Δεσποτικής και Θεομητορικής εορτής λέμε το προεόρτιο Απολυτίκιο ή το Απολυτίκιο της εορτής αντιστοιχα.
2. Η ευχή αυτή λέγεται την χειμερινή περίοδο, δηλαδή, από τις 22 Σεπτεμβρίου μέχρι την Κυριακή των Βαϊων.
3. Η ευχή αυτή λέγεται τον υπόλοιπο χρόνο.
4. Σε προεόρτια και μεθέορτα Δεσποτικής και Θεομητορικής εορτής λέμε το προεόρτιο Κοντάκιο ή το Κοντάκιο της εορτής αντιστοιχα.
Μεσονυκτικό Σαββάτου
Το Μεσονύκτικο του Σαββάτου είναι ίδιο με την τυπική διάταξη των Καθημερινών όμως με τις εξής τρεις διαφορές στο πρώτο μέρος.
v Αντί του Άμωμου (118ος Ψαλμός) αναγινώσκεται σε τρεις στάσεις το Θ΄ Κάθισμα του Ψαλτηρίου (ψαλμοί 64ος – 69ος), για το λογό ότι ο Άμωμος το Σαββάτο αναγινώσκεται ως κάθισμα του Όρθρου.
Αντί των τροπαρίων «Ιδού ο Νυμφίος…», λέγονται τα Τριαδικά του β΄ ήχου «Άκτιστε φύσις…».
Αντί των τριών ευχών λέγεται μία μόνο του Αγίου Ευστρατίου «Μεγαλύνων μεγαλύνω σε, Κύριε…».
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Α΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος και το Θ΄ Κάθισμα σε τρεις Στάσις 64ος μέχρι 69ος ψαλμός. Το Σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω…». Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τροπάρια «Τάς άνω Δυνάμεις…», Δόξα Πατρί… «Άκτιστε φύσις…» Καί νύν… «Της κλίνης…»1. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Ο εν παντί καιρώ…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…». Η ευχή του αγίου Εφραίμ «Κύριε και Δέσποτα…» μόνο την Μεγ. Τεσσαρακοστή. Την ευχή του αγίου Μαρδαρίου «Δέσποτα, Θεέ, Πάτερ, Παντοκράτορ…». Και την ευχή του Αγίου Ευαστρατίου «Μεγαλύνων μεγαλύνω σε, Κύριε…».
Β΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 120ος και 133ος. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τέσσερα Νεκρόσυμα τροπάρια «Μνήσθητι Κύριε…», «Ο βάθει σοφίας…» Δόξα Πατρί… «Μετά των αγίων…» Καί νύν… «Μακαρίζομέν σε…»4. «Κύριε, ελέησον» ια΄ (12). Και η ευχή των κεκοιμημένων «Μνήσθητι, Κύριε των επ’ ελπίδι…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε, ευλογημένη…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…» και «Την πάσαν ελπίδα μου…» «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
1. Δεν αντικαθίστανται με άλλα, εκτόςεάν συμπέσει προεόρτος ή μεθέορτος ημέρα ή απόδοση Δεσποτικής και Θεομητορικής εορτής, οπότε αντί αυτών λέμε χύμα το Απολυτίκιο της εορτής.
v Αντί του Άμωμου (118ος Ψαλμός) αναγινώσκεται σε τρεις στάσεις το Θ΄ Κάθισμα του Ψαλτηρίου (ψαλμοί 64ος – 69ος), για το λογό ότι ο Άμωμος το Σαββάτο αναγινώσκεται ως κάθισμα του Όρθρου.
Αντί των τροπαρίων «Ιδού ο Νυμφίος…», λέγονται τα Τριαδικά του β΄ ήχου «Άκτιστε φύσις…».
Αντί των τριών ευχών λέγεται μία μόνο του Αγίου Ευστρατίου «Μεγαλύνων μεγαλύνω σε, Κύριε…».
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Α΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος και το Θ΄ Κάθισμα σε τρεις Στάσις 64ος μέχρι 69ος ψαλμός. Το Σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω…». Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τροπάρια «Τάς άνω Δυνάμεις…», Δόξα Πατρί… «Άκτιστε φύσις…» Καί νύν… «Της κλίνης…»1. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Ο εν παντί καιρώ…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…». Η ευχή του αγίου Εφραίμ «Κύριε και Δέσποτα…» μόνο την Μεγ. Τεσσαρακοστή. Την ευχή του αγίου Μαρδαρίου «Δέσποτα, Θεέ, Πάτερ, Παντοκράτορ…». Και την ευχή του Αγίου Ευαστρατίου «Μεγαλύνων μεγαλύνω σε, Κύριε…».
Β΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 120ος και 133ος. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τέσσερα Νεκρόσυμα τροπάρια «Μνήσθητι Κύριε…», «Ο βάθει σοφίας…» Δόξα Πατρί… «Μετά των αγίων…» Καί νύν… «Μακαρίζομέν σε…»4. «Κύριε, ελέησον» ια΄ (12). Και η ευχή των κεκοιμημένων «Μνήσθητι, Κύριε των επ’ ελπίδι…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε, ευλογημένη…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…» και «Την πάσαν ελπίδα μου…» «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
1. Δεν αντικαθίστανται με άλλα, εκτόςεάν συμπέσει προεόρτος ή μεθέορτος ημέρα ή απόδοση Δεσποτικής και Θεομητορικής εορτής, οπότε αντί αυτών λέμε χύμα το Απολυτίκιο της εορτής.
Μεσονυκτικό Κυριακής
Το Μεσονύκτιο της Κυριακής είναι διαφορετικό με τα δύο προηγούμενα. Αρχίζει και αυτό με τον 50ο ψαλμό μετά το τέλος του ψαλμού ψάλλεται ο Τριαδικός Κανόνας του τυχόντος ήχου της εβδομάδος μαζί με τα τέσσερα Τριαδικά και Αναστάσιμα Μεγαλυνάρια «Άξιόν εστίν ως αληθώς την υπέρθεον υμνείν Τριάδα…». Ακολουθεί το Τρισάγιο, η Υποκοή του ήχου αντί άλλων τροπαρίων, το «Κύριε, ελέησον» μ΄ χωρίς του «Εν παντί καιρώ…», η ευλογία και η Απόλυση μετά του «Ευξώμεθα…».
Στους Ενοριακούς Ναούς τελείται με την ίδια τυπική διάταξη το Μεσονυκτικό των εορτών οι οποίες έχουν Λιτή. Έπειτα το Τρσάγιο, το Απολυτίκο της εορτής, «Κύριε, ελέησον» μ΄ χωρίς του «Εν παντί καιρώ…», η ευλογία και η Απόλυση μετά του «Ευξώμεθα…».
Στους Ενοριακούς Ναούς τελείται με την ίδια τυπική διάταξη το Μεσονυκτικό των εορτών οι οποίες έχουν Λιτή. Έπειτα το Τρσάγιο, το Απολυτίκο της εορτής, «Κύριε, ελέησον» μ΄ χωρίς του «Εν παντί καιρώ…», η ευλογία και η Απόλυση μετά του «Ευξώμεθα…».
1. Άνευ άλλης εορτής.
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκεται ο 50ος ψαλμός. Ο Τραδικός Κανόνας του ήχου της εβδομάδος. Τα Τριαδικά Μεγαλυνάρια. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Η Υπακοή του ήχου. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκεται ο 50ος ψαλμός. Ο Τραδικός Κανόνας του ήχου της εβδομάδος. Τα Τριαδικά Μεγαλυνάρια. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Η Υπακοή του ήχου. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
2. Κατά την περίοδο του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου.
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκεται ο 50ος ψαλμός. Ο Τραδικός Κανόνας του ήχου της εβδομάδος στο τέλος του οποίου ψάλλονται και τα Δοξαστικά της Λιτής του Τριωδίου ή του Πεντηκοσταρίου εάν υπάρχουν. Τα Τριαδικά Μεγαλυνάρια. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Η Υπακοή του ήχου ή το Απολυτίκιο της τυχούσης εορτής. Κατά τις τέσσερις πρώτες Κυριακές του Τριωδίου αντί του Απολυτικίου ψάλλονται τα Κατανυκτικά τροπάρια «Ελέησον ημάς…» όπως στο Μεσονυκτικό των καθημερινών. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκεται ο 50ος ψαλμός. Ο Τραδικός Κανόνας του ήχου της εβδομάδος στο τέλος του οποίου ψάλλονται και τα Δοξαστικά της Λιτής του Τριωδίου ή του Πεντηκοσταρίου εάν υπάρχουν. Τα Τριαδικά Μεγαλυνάρια. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Η Υπακοή του ήχου ή το Απολυτίκιο της τυχούσης εορτής. Κατά τις τέσσερις πρώτες Κυριακές του Τριωδίου αντί του Απολυτικίου ψάλλονται τα Κατανυκτικά τροπάρια «Ελέησον ημάς…» όπως στο Μεσονυκτικό των καθημερινών. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
3. Εάν συμπαίσει Κυριακή με Θεομητορική εορτή ή μνήμη Αγίου.
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκεται ο 50ος ψαλμός. Ο Τραδικός Κανόνας του ήχου της εβδομάδος, και η Λιτή της Εορτής ή του Αγίου. Κατά τις Κυριακές του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου, ψάλλονται τα σχετικά τροπάρια, αν υπάρχουν, μετά του Δόξα του Αγίου. Μετά, Και νύν… της Λιτής της εορτής, τα Τριαδικά Μεγαλυνάρια. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Απολυτίκιο της Εορτής, το οποίο ψάλλεται και κατά τις μεθέορτες Κυριακές Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών, αντί της Υπακοής του ήχου. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκεται ο 50ος ψαλμός. Ο Τραδικός Κανόνας του ήχου της εβδομάδος, και η Λιτή της Εορτής ή του Αγίου. Κατά τις Κυριακές του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου, ψάλλονται τα σχετικά τροπάρια, αν υπάρχουν, μετά του Δόξα του Αγίου. Μετά, Και νύν… της Λιτής της εορτής, τα Τριαδικά Μεγαλυνάρια. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
Απολυτίκιο της Εορτής, το οποίο ψάλλεται και κατά τις μεθέορτες Κυριακές Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών, αντί της Υπακοής του ήχου. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
Μεσονυκτικό Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής.(Εκτός Σαββάτου και Κυριακής).
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Α΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος και 118ος ο καλούμενος Άμωμος σε τρεις Στάσις. Το Σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω…». Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τροπάρια «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…», Δόξα Πατρί… «Την ημέρα εκείνη την φοβερά…» Καί νύν… «Σε το απόρθητον τείχος…»1. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Ο εν παντί καιρώ…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…». Η ευχή του αγίου Εφραίμ «Κύριε και Δέσποτα…». Την ευχή του αγίου Μαρδαρίου «Δέσποτα, Θεέ, Πάτερ, Παντοκράτορ…». Και τις δύο ευχές του Μ. Βασιλείου «Κύριε Παντοκράτορ…»2 και «Σε ευλογούμεν Ύψιστε Θεέ…»3.
Β΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 120ος και 133ος. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τέσσερα Νεκρόσυμα τροπάρια «Μνήσθητι Κύριε…», «Ο βάθει σοφίας…» Δόξα Πατρί… «Μετά των αγίων…» Καί νύν… «Μακαρίζομέν σε…»4. «Κύριε, ελέησον» ια΄ (12). Και η ευχή των κεκοιμημένων «Μνήσθητι, Κύριε των επ’ ελπίδι…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε, ευλογημένη…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…» και «Την πάσαν ελπίδα μου…». Και τα εξής κατανυκτικά τροπάρια «Ελεησον ημάς…», «Κύριε, ελέησον ημάς…», «Της ευσπλαγχνίας την πύλη…». «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
Μεσονυκτικό με Λιτή.
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκεται ο 50ος ψαλμός. Τα τροπάρια της Λιτής. Το Απολυτίκιο της Εορτής ή του Αγίου. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40), και τα λοιπά, όπως στο Μεσονυκτικό των Καθημερινων.
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Α΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 50ος και 118ος ο καλούμενος Άμωμος σε τρεις Στάσις. Το Σύμβολο της Πίστεως «Πιστεύω…». Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τροπάρια «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…», Δόξα Πατρί… «Την ημέρα εκείνη την φοβερά…» Καί νύν… «Σε το απόρθητον τείχος…»1. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Ο εν παντί καιρώ…» «Κύριε, ελέησον» (γ΄) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ο Θεός οικτιρήσαι ημάς…». Η ευχή του αγίου Εφραίμ «Κύριε και Δέσποτα…». Την ευχή του αγίου Μαρδαρίου «Δέσποτα, Θεέ, Πάτερ, Παντοκράτορ…». Και τις δύο ευχές του Μ. Βασιλείου «Κύριε Παντοκράτορ…»2 και «Σε ευλογούμεν Ύψιστε Θεέ…»3.
Β΄ Μέρος
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκονται οι Ψαλμοί 120ος και 133ος. Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…». Τα τέσσερα Νεκρόσυμα τροπάρια «Μνήσθητι Κύριε…», «Ο βάθει σοφίας…» Δόξα Πατρί… «Μετά των αγίων…» Καί νύν… «Μακαρίζομέν σε…»4. «Κύριε, ελέησον» ια΄ (12). Και η ευχή των κεκοιμημένων «Μνήσθητι, Κύριε των επ’ ελπίδι…», «Υπερένδοξε, αειπάρθενε, ευλογημένη…», «Η ελπίς μου ο Πατήρ…» και «Την πάσαν ελπίδα μου…». Και τα εξής κατανυκτικά τροπάρια «Ελεησον ημάς…», «Κύριε, ελέησον ημάς…», «Της ευσπλαγχνίας την πύλη…». «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) «Δόξα Πατρί… Καί νύν… Την τιμιωτέραν…». «Εν ονόματι Κυρίου…».
Ιερεύς:
«Ελέησον ημάς ο Θεός…», «Απόλυση», «Ευξώμεθα υπέρ…»,«Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων…».
Μεσονυκτικό με Λιτή.
Ιερεύς:
«Ευλογητός ο Θεός…», «Βασιλεύ ουράνιε…».
Αναγνώστης:
Τρισάγιον, «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ ημών…».
Ιερεύς:
«Ότι σου εστίν…».
Αναγνώστης:
«Δεύτε προσκυνήσωμεν…» (γ΄), και αναγινώσκεται ο 50ος ψαλμός. Τα τροπάρια της Λιτής. Το Απολυτίκιο της Εορτής ή του Αγίου. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40), και τα λοιπά, όπως στο Μεσονυκτικό των Καθημερινων.
Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΟΡΘΡΟΥ
Η ακολουθία του Όρθρου μαζί με την ακολουθία του Εσπερινού αποτελούν τις αρχαιότερες ακολουθίες της Εκκλησίας μας. Έχει και αυτή τις ρίζες της στην Ιουδαϊκή λατρεία, όπου και διατηρεί μέχρι και σήμερα στοιχεία της πρωινής λατρείας από τον Ναό των Ιεροσολύμων (ψαλμούς 62ος, 148ος, 149ος& 150ος).
Περί της πρωινής λατρείας των Χριστιανών μαρτυρεί ο Πλίνιος ο νεώτερος σε επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Τραϊανό, στην οποία αναφέρει, ότι, οι Χριστιανοί συνηθροίζοντο την Κυριακή προ της ανατολής του ηλίου και ανέπεμπον ύμνους στον Χριστό ως Θεό. Επίσης και Χριστιανοί συγγραφείς όπως, ο Κλήμεντος Αλεξανδρέως, ο Ωριγένης, ο Τερτυλλιανός, κ.α. αναφέρουν σχετικές μαρτυρίες. Το πρώτο διάγραμμα του Όρθρου με σχετικές ευχές βρίσκουμε στις Αποστολικές διαταγές.
«Ωσαύτως όρθρου ο διάκονος μετά του ρηθήναι τον ορθρινόν και απολύσαι αυτόν τους κατηχουμένους και χειμαζομένους και βαπτιζομένους και τους εν μετανοία και την οφειλομένην ποιήσασθαι προσφώνησιν, ίνα μη πάλιν λέγωμεν τα αυτά, επιφερέτω μετά το Σώσον αυτούς, ο Θεός, και ανάστησον εν τη χάριτί σου. Αιτησόμεθα παρά του Κυρίου τα ελέη αυτού και τους οικτιρμούς, τον όρθρον τούτον και την ημέραν ειρηνικήν και αναμάρτητον, και πάντα τον χρόνον της παρεπιδημίας ημών, τον άγγελον τον επί της ειρήνης, χριστιανά τα τέλη, ίλεων και ευμενή τον Θεόν. εαυτούς και αλλήλους τω ζώντι Θεώ διά του μονογενούς αυτού παραθώμεθα.
Και ο επίσκοπος επευχόμενος λεγέτω:
«Ο Θεός των πνευμάτων και πάσης σαρκός, ο ασύγκριτος και απροσδεής, ο δούς τον ήλιον είς εξουσίαν της ημέρας, την δε σελήνην και τα άστρα είς εξουσίαν της νυκτός. αυτός και νύν έπιδε εφ’ ημάς ευμενέσιν οφθαλμοίς και πρόσδεξαι τάς εωθινάς ημών ευχαριστίας και ελέησον ημάς. ου γάρ διεπετάσαμεν τάς χείρας ημών προς Θεόν αλλότριον. Ου γάρ έστιν εν ημίν Θεός πρόσφατος, αλλά συ αιώνιος και ατελεύτητος. ο το είναι ημίν διά Χριστού παρασχόμενος και εύ είναι δι’ αυτού δωρισάμενος, αυτός ημάς δι’ αυτού καταξίωσον και της αιωνίου ζωής, μεθ’ ου σοί δόξα και τιμή και σέβας και τω Αγίω Πνεύματι είς αιώνας. Αμήν.
Και ο διάκονος λεγέτω:
Κλείνατε τη χειροθεσία.
Και ο επίσκοπος επευχέσθω λέγων:
«Ο Θεός ο πιστός και αληθινός, ο ποιών έλεος είς χιλιάδας και μυριάδας τοίς αγαπώσί σε, ο φίλος ταπεινών και πενήτων προστάτης, ου πάντα εν χρεία καθέστηκεν, ότι τα σύμπαντα δούλά σου. έπιδε επί τον λαόν σου τούτον, τους κεκλικότας σοι τάς εαυτών κεφαλάς, και ευλόγησον αυτούς ευλογίαν πνευματικήν, φύλαξον αυτούς ως κόρην οφθαλμού, διατήρησον αυτούς εν ευσεβεία και δικαιοσύνη, και καταξίωσον αυτούς της αιωνίου ζωής εν Χριστώ Ιησού τω ηγαπημένω σου παιδί, μεθ’ ου σοι δόξα, τιμή και σέβας και τω Αγίω Πνεύματι νύν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν.
Και ο διάκονος λεγέτω:
Προσέλθετε εν ειρήνη».
Περί της πρωινής λατρείας των Χριστιανών μαρτυρεί ο Πλίνιος ο νεώτερος σε επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Τραϊανό, στην οποία αναφέρει, ότι, οι Χριστιανοί συνηθροίζοντο την Κυριακή προ της ανατολής του ηλίου και ανέπεμπον ύμνους στον Χριστό ως Θεό. Επίσης και Χριστιανοί συγγραφείς όπως, ο Κλήμεντος Αλεξανδρέως, ο Ωριγένης, ο Τερτυλλιανός, κ.α. αναφέρουν σχετικές μαρτυρίες. Το πρώτο διάγραμμα του Όρθρου με σχετικές ευχές βρίσκουμε στις Αποστολικές διαταγές.
«Ωσαύτως όρθρου ο διάκονος μετά του ρηθήναι τον ορθρινόν και απολύσαι αυτόν τους κατηχουμένους και χειμαζομένους και βαπτιζομένους και τους εν μετανοία και την οφειλομένην ποιήσασθαι προσφώνησιν, ίνα μη πάλιν λέγωμεν τα αυτά, επιφερέτω μετά το Σώσον αυτούς, ο Θεός, και ανάστησον εν τη χάριτί σου. Αιτησόμεθα παρά του Κυρίου τα ελέη αυτού και τους οικτιρμούς, τον όρθρον τούτον και την ημέραν ειρηνικήν και αναμάρτητον, και πάντα τον χρόνον της παρεπιδημίας ημών, τον άγγελον τον επί της ειρήνης, χριστιανά τα τέλη, ίλεων και ευμενή τον Θεόν. εαυτούς και αλλήλους τω ζώντι Θεώ διά του μονογενούς αυτού παραθώμεθα.
Και ο επίσκοπος επευχόμενος λεγέτω:
«Ο Θεός των πνευμάτων και πάσης σαρκός, ο ασύγκριτος και απροσδεής, ο δούς τον ήλιον είς εξουσίαν της ημέρας, την δε σελήνην και τα άστρα είς εξουσίαν της νυκτός. αυτός και νύν έπιδε εφ’ ημάς ευμενέσιν οφθαλμοίς και πρόσδεξαι τάς εωθινάς ημών ευχαριστίας και ελέησον ημάς. ου γάρ διεπετάσαμεν τάς χείρας ημών προς Θεόν αλλότριον. Ου γάρ έστιν εν ημίν Θεός πρόσφατος, αλλά συ αιώνιος και ατελεύτητος. ο το είναι ημίν διά Χριστού παρασχόμενος και εύ είναι δι’ αυτού δωρισάμενος, αυτός ημάς δι’ αυτού καταξίωσον και της αιωνίου ζωής, μεθ’ ου σοί δόξα και τιμή και σέβας και τω Αγίω Πνεύματι είς αιώνας. Αμήν.
Και ο διάκονος λεγέτω:
Κλείνατε τη χειροθεσία.
Και ο επίσκοπος επευχέσθω λέγων:
«Ο Θεός ο πιστός και αληθινός, ο ποιών έλεος είς χιλιάδας και μυριάδας τοίς αγαπώσί σε, ο φίλος ταπεινών και πενήτων προστάτης, ου πάντα εν χρεία καθέστηκεν, ότι τα σύμπαντα δούλά σου. έπιδε επί τον λαόν σου τούτον, τους κεκλικότας σοι τάς εαυτών κεφαλάς, και ευλόγησον αυτούς ευλογίαν πνευματικήν, φύλαξον αυτούς ως κόρην οφθαλμού, διατήρησον αυτούς εν ευσεβεία και δικαιοσύνη, και καταξίωσον αυτούς της αιωνίου ζωής εν Χριστώ Ιησού τω ηγαπημένω σου παιδί, μεθ’ ου σοι δόξα, τιμή και σέβας και τω Αγίω Πνεύματι νύν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν.
Και ο διάκονος λεγέτω:
Προσέλθετε εν ειρήνη».
(Αποστολικαί Διαταγαί, βιβλ. Η΄ κεφ. ΧΧΧVΙΙΙ-ΧΧΧΙΧ, Β.Ε.Π. τόμος 2ος, σελ. 167).
Σε όλους τους λειτουργικούς τύπους ο Όρθρος είναι η εκτενέστερη και πλουσιώτερη ακολουθία. Κανωνικά ο Όρθρος είναι πρωϊνή ακολουθία και θα έπρεπε να τελήτε περί την ανατολή του ηλίου, όμως στις μονές συνεδέθη με το Μεσονυκτικό και έγινε νυκτερινή ακολουθία, όπου η λήξη της συμπίπτει πρίν την εμφάνιση του φωτός της ημέρας. Στους ενοριακούς ναούς όμως ο Όρθρος τελείται τις πρωϊνές ώρες, και ακολουθεί η Θεία Λειτουργία. Στις Σλαβικές εκκλησίες ο Όρθρος τελείται αφ’ εσπέρας μετά τον εσπερινό. Επικράτησε η συνήθεια αυτή σε μας για τους Όρθρους της Μεγάλης Εβδομάδος.
Θέματα του Όρθρου είναι η ευχαριστία για την έγερση από τον ύπνο, ο χαιρετισμός της ελεύσεως του αισθητού φωτός (το οποίο είναι εικόνα του νοητού φωτός, του Χριστού, του φωτίζοντος τάς καρδίας των ανθρώπων), και η αίτηση της θείας ευλογίας επί τα έργα, τα οποία με την έλευση του φωτός αρχίζουν οι άνθρωποι.
Όπως ο εσπερινός, έτσι και ο όρθρος παρουσιάζει πολλές παραλλαγές ανάλογα την ημέρα, κατά την οποία τελείται. Βασικά μπορούμε να διακρίνουμε δύο τύπους τον εορταστικό όρθρο των Κυριακών και των εορτών και των συνήθη όρθρο των καθημερινόν. Το διάγραμμα των δύο τύπων είναι περίπου το ίδιο με τις εξής κυρίως διαφορές.
1. Ο εορταστικός όρθρος έχει συνήθως Ευαγγέλιο, ενώ ο καθημερινός δεν έχει.
2. Στον εορταστικό όρθρο ψάλλονται στιχηρά στους Αίνους, ενώ στον καθημερινό στιχολογούνται απλώς οι ψαλμοί των Αίνων.
3. Στον εορταστικό όρθρο η Δοξολογία ψάλλεται, ενώ στον καθημερινό λέγεται χύμα.
4. Αντίθετα ο καθημερινός όρθρος έχει απόστοιχα, ενώ ο εορταστικός στερείται αποστοίχων.
Σήμερα στις ενορίες γίνονται παραλείψεις και μεταθέσεις στοιχείων του όρθρου, οι οποίες αλλοιώνουν την αρχική του μορφή. Τις μεταβολές αυτές θα αναλύσουμε κατά την περιγραφή του όρθρου.
Η βασιλική ακολουθία.
Ο Όρθρος αρχίζει με σύντομη ακολουθία υπέρ των βασιλέων, η οποία αποτελείται από δύο ψαλμούς (19ος, 20ος), του τρισαγίου, τροπαρίον («Σώσον, Κύριε, των λαόν σου…», «Ο υψωθείς εν τω Σταυρώ…» και «Προστασία φοβερά….»), και δεήσεως. Η ακολουθία αυτή αρχικά ελέγετο μόνο σε μονές οι οποίες είχαν ιδρυθεί από βασιλείς ή συντηρήτω από βασιλικές χορηγίες. Με την πάροδο των χρόνων η χρήση αυτή γενικεύθηκε. Κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας η μνεία των βασιλέων αντικατεστάθη απο του αρχιεπισκόπου η οποία διετηρήθη μέχρι και σήμερα.
Κατά την ανάγνωση των ψαλμών γίνεται θυμίασις του ναού. Η θυμίασις αυτή κατά την έναρξη του όρθρου είναι συνήθεια αρχαία, γινόταν πρίν από την έναρξη του όρθρου ή κατά το εναρκτήριο τρισάγιον.
Σήμερα στους ενοριακούς ναούς οι ψαλμοί της βασιλικής ακολουθίας λέγονται μόνο κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, τότε γίνεται και θυμίασις, τις υπόλοιπες ημέρες του έτους ο όρθρος αρχίζει χωρίς θυμίασις.
Ο Εξάψαλμος.
Αμέσως μετά την δέηση ο αναγνώστης λέγει «Εν ονόματι Κυρίου ευλόγησον πάτερ». Και ο ιερέας εκφωνεί «Δόξα τη αγία και ομοουσίω…». Με αυτή την εκφώνηση αρχίζει ουσιαστικά ο όρθρος.
Ακολουθεί η ανάγνωση του εξάψαλμου ή από τον προεστώ ή από τον αναγνώστη, ως προοίμιο του εξάψαλμου λέγεται τρίς φορές το «Δόξα εν υψίστοις Θεώ…» και δύο φορές το «Κύριε, τα χείλη μου ανοίξεις…». Ο εξάψαλμος αποτελείται από κατανυκτικούς ψαλμούς, οι οποίοι περιέχουν λόγια αρμόζοντα για την ακολουθία του όρθρου, π.χ. «Εγώ δε εκοιμήθην και ύπνωσα,…» (ψαλμός γ΄6), «Ο Θεός ο Θεός μου, προς σε ορθίζω…» (ψαλμός ξβ΄2), «Ακουστόν ποιησόν μοι το πρωί το ελεός σου…» (ψαλμός ρμβ΄2).
Οι ψαλμοί του εξάψαλμου είναι κατά σειρά ο 3ος, 37ος, 62ος, 87ος, 102ος και 142ος. Οι ψαλμοί χωρίζονται σε δύο τρειάδες (στάσεις). Στο τέλος της πρώτης ο αναγνώστης λέει ότι και στο τέλος κάθε στάσεως του ψαλτηρίου δηλαδή «Δόξα Πατρί και Υιώ…», «Αλληλούια, Αλληλούια, Αλληλούια. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄)», «Κύριε, ελέησον, Κύριε, ελέησον, Κύριε, ελέησον», «Δόξα Πατρί και Υιώ…». Στο τέλος της δεύτερης στάσεις αναγινώσκεται «Δόξα Πατρί και Υιώ…», «Αλληλούια, Αλληλούια, Αλληλούια. Δόξα σοι ο Θεός (γ΄)», «Η ελπίς ημών, Κύριε, δόξα σοι».
Κατά την διάρκεια της ανάγνωσης του εξάψαλμου ο ιερέας αναγινώσκει μυστικός τις δώδεκα πρωινές ευχές, στην αρχή εντός του βήματος και μπροστά στην Αγία Τράπεζα, μετά τους τρεις ψαλμούς ενώπιον της εικόνος του Χριστού. Εξέρχεται από την βόρεια πύλη του ιερού και αφού αναγνώση όλες τις ευχές, ασπάζεται την εικόνα του Κυρίου και εισέρχεται στο Ιερό από την νότια πύλη. Μετά την ανάγνωση του εξάψαλμου ο ιερέας λέει τα ειρηνικά.
Το «Θεός Κύριος…» και τα Απολυτίκια.
Μετά τα ειρηνικά ψάλλεται τέσσερις φορές το «Θεός Κύριος…» {ψαλμός ριζ΄(117) στιχ. 26-27} στον ήχο του Απολυτικίου της ημέρας. Το πρώτο ψάλλεται χωρίς στίχο, τα υπόλοιπα με στίχο του ιδίου ψαλμού (1ος, 10ος, 23ος). Λανθασμένα έχει επικρατήσει να λέγεται ο στίχος 1 του ρδ΄ (104) ψαλμού. Και ακολουθούν τα απολυτίκια, όπως εψάλησαν στον εσπερινό.
Απολυτίκιο ονομάζετε το χαρακτηριστικό τροπάριο κάθε εοτρής όπως π.χ. των Χριστουγέννων «Η γέννησίς σου Χριστέ ο Θεός…», των Θεοφανείων «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου…» κλπ. Το όνομα των απολυτικίων οφείλεται στο ότι ψάλλονται πρίν την απόλυση του εσπερινού.
Τις ημέρες νηστείας αντί του «Θεός Κύριος…» ψάλλεται το «Αλληλούια» τέσσερις φορές το πρώτο ψάλλεται χωρίς στίχο, τα υπόλοιπα με στίχο από την ωδή του Ησαϊου «Εκ νυκτός οθρίζει το πνεύμα μου…», και αντί απολυτικίων ψάλλονται οι Τριαδικοί ύμνοι του τυχόντος ήχου.
Το «Αλληλούια» και τα Τριαδικά εψάλλοντο αρχικά για όλες τις ημέρες του έτους. Έπειτα εισήχθη το «Θεός Κύριος…» μόνο για τις Κυριακές κατ’ αρχάς, έπειτα και για τις εορτές. Με την πάροδο όμως των χρόνων επικράτησε για όλες τις ημέρες του έτους εκτός από τις νηστίσημες ημέρες όπου ψάλλεται το «Αλληλούια» και τα Τριαδικά. Στις ενορίες ψαλλεται το «Αλληλούια» και τα Τριαδικά μόνο κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Η στιχολογία του Ψαλτηρίου.
Μετά τα απολυτίκια αναγινώσκονται τις μεν καθημερινές τρία καθίσματα του ψαλτηρίου τις δε κυριακές δύο καθίσματα και ο άμωμος, μετά αντίστοιχα υμνολογικά καθίσματα. Η τάξις της στιχολογίας του ψαλτηρίου στον όρθρο είναι η εξής:
Αναγινώσκεται το α΄ κάθισμα, γίνεται μικρά συναπτή και εκφώνηση «Ότι σον το κράτος…» και ψάλλονται τα καθίσματα της α΄ στιχολογίας. Ακολούθως αναγινώσκεται το β΄ κάθισμα, γίνεται μικρά συναπτή και εκφώνηση «Ότι αγαθός και φιλάνθρωπος Θεός υπάρχεις…» και ψάλλονται τα καθίσματα της β΄ στιχολογίας. Τις κυριακές αναγινώσκεται και τρίτο κάθισμα ο «Άμωμος» (ψαλμός 118ος), ακολούθως ψάλλονται τα αναστάσιμα ευλογητάρια, γίνεται μικρά συναπτή και εκφώνηση «Ότι ηυλόγηται σου το ονομά σου…» και αναγινώσκεται αντί καθίσματος η υπακοή του ήχου.
Πρίν από κάθε κάθισμα λέμε το «Κύριε, ελέησον. Κύριε, ελέησον. Κύριε, ελέησον.», «Δόξα Πατρί…, και νύν…», μεταξύ των στάσεων του καθίσματος λέγονται: «Δόξα Πατρί…, και νύν… Αλληλούια, Αλληλούια, Αλληλούια. Δόξα σοι, ο Θεός.» (γ΄), «Κύριε, ελέησον. Κύριε, ελέησον. Κύριε, ελέησον.», «Δόξα Πατρί…, και νύν…». Και στο τέλος της γ΄στάσεις του καθίσματος λέγονται: «Αλληλούια, Αλληλούια, Αλληλούια. Δόξα σοι, ο Θεός. (γ΄) η ελπίς ημών δόξα σοι.»
Στις Δεσποτικές και Θεομητοτικές εορτές και στις εορτές των Αγίων αντί του τρίτου καθίσματος ψάλλεται ο πολυέλεος. Ο πολυέλεος αποτελείται από τους ψαλμούς 134ος και 135ος και της Εκλογής, είναι συλλογή κατάλληλων ψαλμικών στίχων. Στις Θεομητορικές εορτές αντί εκλογής ψάλλεται ο 44ος ψαλμός, τις κυριακές της Αποκρεώ και της Τυρινής ο 136ος. Μετά τον πολυέλεο λέγεται η μικρά συναπτή και η εκφώνηση «Ότι ηυλόγηται σου το ονομά σου…», και ψάλλονται τα καθίσματα της γ΄στιχολογίας.
Σήμερα παραλείπονται η ανάγνωση των καθισμάτων του ψαλτηρίου όπου μετά τα απολυτίκια λέγεται μικρά συναπτή και η εκφώνηση «Ότι σον το κράτος…», και ψάλλονται όλα τα υμνολογικά καθίσματα κατά σειρά, τις κυριακές μετά τα καθίσματα ψάλλονται τα αναστάσιμα ευλογητάρια.
Καθίσματα ονομάζονται τροπάρια, τα οποία παρεμβάλονται μεταξύ της ανάγνωσης των ψαλμών, και επιτρέπεται να κάθονται η πιστοί κατά την διάρκεια τους, εξ ου και το όνομα που πήραν. Εκαλούντο και αναπαύσημα, η ονομασία αυτή δεν χρησιμοποιείται σήμερα.
Ευλογητάρια λέγονται τα τροπάρια, στα οποία προηγείται ο στίχος «Ευλογητός ει Κύριε δίδαξόν με τα δικαιώματά σου». Υπάρχουν τα Αναστάσημα Ευλογητάρια ψάλλονται τις Κυριακές και τα Νεκρώσημα που ψάλλονται τα Σάββατα.
Υπακοή – Αναβαθμοί - Προκείμενα.
Τις Κυριακές μετά τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια αναγινώσκεται η Υπακοή. Η Υπακοή είναι ένα σύντομο τροπάριο το οποίο εψάλλετο από τον χορό και οι υπόλοιποι πιστοί επαναλάμβαναν μία λέξη μία φράση. Σήμερα μόνο η υπακοή του Πάσχα ψάλλεται κατά τον ίδιο τρόπο με τα απολυτίκια.
Κατόπιν ακολουθούν οι αναβαθμοί. Οι αναβαθμοί είναι σύντομα τροπάρια ψαλλόμενα στους όρθρους των κυριακών καί των εορτών. Τό περιεχομενό τους σχετίζονται με τις ωδές των αναβαθμών (ψαλμοί 119ος-133ος), από τους οποίους πήραν καί τό όνομα. Για κάθε ένα από τους οκτώ ήχους υπάρχουν τρία αντίφωνα αναβαθμών, γιά τόν πλ. δ΄ τέσσερα αντίφωνα. Κάθε αντίφωνο αποτελείται από τρία τροπάρια τά δύο πρώτα σχετίζονται μέ τους προαναφερθέντες ψαλμούς, τό τελευταίο στό οποίο προτάσσουμε τό «Δόξα Πατρί… Καί νυν…», αναφέρεται στήν Αγία Τριάδα ή μόνο στο Άγιο Πνεύμα. Κάθε κυριάκη ψάλλονται οι αναβαθμοί του τυχόντος ήχου, τις δέ εορτές τό α΄αντίφωνο των αναβαθμών του δ΄ήχου «Εκ νεότητός μου…». Ο δημιουργός των τροπαρίων αυτων είναι ο περίφημος ποιητής όσιος Θεόδωρος ο Στουδίτης της μονής Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως.
Μετά την ψαλμωδία των αναβαθμών στον Όρθρο των Κυριακών ψάλλονται πάλι δύο ψαλμικά προκείμενα, το ένα μεταβλητό το άλλο σταθερό. Το πρώτο, το κατακλείον τους Αναβαθμούς, προσαρμόζεται στο θέμα της ημέρας. είναι δηλαδή αναστάσημο. Το δεύτερο, το σταθερό είναι το γνωστό «Πάσα πνοή…». Τα προκείμενα αυτά ήταν πρώτα ψαλμοί ολόκληροι, αλλά αργότερα έμειναν στίχοι κατ’ εκλογήν. Κατά την επικρατούσα καί σήμερα στα Μοναστήρια κανονική τάξη, μετά το δεύτερο ψαλμικό προκείμενο έχομε την ανάγνωση του εωθινού Ευαγγελίου.
Ευαγγέλιον του Όρθρου.
Έπειτα ο Διάκονος ή ο Ιερέας ελλείψει Διακόνου εκφωνεί «Του Κυρίου δεηθώμεν» και ο Ιερέας εκφωνεί «Ότι άγιος εί, ο Θεός…», οι χοροί ψάλλουν «Πάσα πνοή…». Ακολούθως αναγινώσκεται από τον ιερέα το Ευαγγέλιον του όρθρου της εορτής ή το Εωθινόν Αναστάσιμον Ευαγγέλιον. Τα Εωθινά Ευαγγέλια είναι ένδεκα και επαναλαμβάνονται κατά σειρά, αρχή της σειράς γίνεται την κυριακή των Αγίων Πάντων. Για την περίοδο το Πεντηκοσταρίου ισχύει η ίδια τάξις ανάγνωσης των Εωθινόν Ευαγγελίων.
Εάν το Ευαγγέλιον του όρθρου είναι Εωθινόν, ο Ιερέας το αναγινώσκει στο δεξιό μέρος της Αγίας Τραπέζης εις ανάμνησιν του Αγγέλου, ο οποίος ήτο καθήμενος εν τοίς δεξιοίς του τάφου του Κυρίου και ευηγγελίσθη στις Μυροφόρες την ανάσταση του Κυρίου. Κατά τις εορτές το Ευαγγέλιο αναγινώσκεται στην Ωραία Πύλη.
Μετά το Αναστάσιμο Ευαγγέλιο απαγγέλλεται το «Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι…».
Έπειτα ψάλλεται ο πεντηκοστός (50ος) ψαλμός τις Κυριακές και κατά την διάρκεια του ο ιερέας προσφέρει το Ευαγγέλιο για ασπασμό στους πιστούς, τις καθημερινές ο 50ος ψαλμός αναγινώσκεται και δεν γίνεται ασπασμός του Ευαγγελίου. Και στις δύο περιπτώσεις στο τέλος του ψαλμού επισυνάπτονται ειδικά τροπάρια τα πεντηκοστάρια. Αυτά για τις κυριακές είναι: «Δόξα Πατρί…Ταίς των Αποστόλων…, Και νύν…Ταίς της Θεοτόκου…, στιχ. Ελεήμον, ελέησόν με ο Θεός…, Αναστάς ο Ιησούς…». Από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου και καθ’ όλη την Μεγάλη Τεσσαρακοστή οι χοροί αντί των τροπαρίων αυτών ψάλλουν τα ακόλουθα τροπάρια: «Δόξα Πατρί…Της μετανοίας άνοιξον…, Και νύν…Της σωτηρίας…, στιχ. Ελεήμον, ελέησόν με ο Θεός…,Τα πλήθη των πεπραγμένων μοι δεινών…». Κατά τις εορτές τα τροπάρια αυτά παραλλάσουν.
Ο 50ος αποτελεί την έναρξη του αρχαίου μοναχικού όρθρου. Όλα τα προηγούμενα στοιχεία του όρθρου προέρχονται από το αρχαίο Μεσονυκτικό και της ασματικής Παννυχίδος τα οποία ενσωματώθηκαν στον όρθρο μεταγενέστερα.
Μετά τα πεντηκοστάρια απαγγέλλεται από τον Διάκονο ή τον Ιερέα το «Σώσον, ο Θεός, τον λαόν σου…», και ψάλλεται από τους χορούς δώδεκα φορές το «Κύριε, ελέησον», τέλος λέγεται από τον Ιερέα η εκφώνηση «Ελέει και οικτιρμοίς…».
Κανόνας
Ο Κανόνας είναι ένα ποιητικό σύστημα που αποτελείται από εννέα Ωδές που ψάλλονται στον ίδιο ήχο. Κάθε ωδή περιλαμβάνει τον ειρμό και τα τροπάρια από δύο μέχρι και πέντε. Σαν βάση του κανόνα τέθηκαν οι εννέα Βιβλικές Ωδές.
Οι βιβλικές ωδές όπως είπαμε είναι εννέα και αναφέρονται σε προσευχές διαφόρων προσώπων της Αγίας Γραφής. Οι οκτώ βρίσκονται στην Παλαία Διαθήκη και η μία στην Καινή Διαθήκη, και είναι οι εξής:
Α΄Ωδή: Είναι ο ύμνος του Μωϋσή και των Ισραηλιτών όταν πέρασαν την Ερυθρά Θάλλασα. «Άσωμεν τω Κυρίω, ενδόξως γαρ δεδόξασται». {Εξόδου κεφ. ιε΄ (15) στιχ. 1-18}.
Β΄Ωδή: Είναι μία προσευχή – διαμαρτυρία του Μωϋσή για την αχαριστία των Ισραηλιτών προς τις ευεργεσίες του Θεού. «Πρόσεχε, ουρανέ, και λαλήσω». {Δευτερονόμιο κεφ. λβ΄(32) στιχ. 1-43}.
Γ΄Ωδή: Είναι η προσευχή της προφήτιδας Άννης, μητρός του κριτού Σαμουήλ, προς τον Θεό γιατί της χάρισε παιδί, λύνοντας την ατεκνία της. «Εστερεώθη η καρδία μου εν Κυρίω». {Α΄ Βασιλειών κεφ. β΄ (2) στιχ. 1-10}.
Δ΄Ωδή: Είναι η προσευχή του Προφήτου Αββακούμ που εκφράζει το θαυμασμό του για τα μεγαλεία του Θεού. «Κύριε, εισακήκοα την ακοήν σου και εφοβήθην». {Αββακούμ κεφ. γ΄ (3) στιχ. 2-33}.
Ε΄Ωδή: Είναι η προσευχή του Προφήτου Ησσαϊου προς τον Θεό, τον προστάτη κάθε πιστού. «Εκ νυκτός ορθίζει το πνεύμα μου προς σε, ο Θεός». {Ησσαϊας κεφ. κστ΄ (26) στιχ. 1-19}.
ΣΤ΄Ωδή: Είναι η προσευχή του Προφήτου Ιωνά όταν βρισκόταν στην κοιλιά του κήτους. «Εβόησα εν θλίψει μου προς κύριον τον Θεόν μου και εισήκουσέ μου». {Ιωνάς κεφ. β΄ (2) στιχ. 3-10}.
Ζ΄Ωδή: Είναι η προσευχή των τριών παίδων εν καμίνω «Ευλογητός ει, Κύριε, ο Θεός των πατέρων ημών». {Δανιήλ κεφ. γ΄ (3) στιχ. 2-33}.
Η΄Ωδή: Είναι ο ύμνος των τριών παίδων με τον οποίο καλούν όλη την κτίση, να δοξολογήσει το Θεό. «Ευλογήτε, πάντα τα έργα Κυρίου, τον Κύριον». {Δανιήλ κεφ. γ΄ (3) στιχ. 2-33}.
Θ΄Ωδή: Είναι η ωδή της Θεοτόκου μετά της προσευχή Ζαχαρίου του πατρός του προδρόμου. «Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον». {Λουκά κεφ. α΄ (1) στιχ. 68-69}.
Ένα μεγάλο μέρος των κανόνων δεν έχει β΄ ωδή. Κατά τον Νικόδημο Αγιορείτη, η παράλειψη της β΄ωδής, οφείλεται στο γεγονός ότι το περιεχόμενο αυτής είναι πένθιμο και απειλητικό «σκολιάς και διεστραμμένης» η οποία «παρώξυνε και παρεπίκρανε τον Κύριον» και συνεπώς δε συμβιβάζεται με το εορταστικό τις περισσότερες φορές περιεχόμενο των κανόνων. Γι’ αυτό μόνο στους κανόνες της Μεγ. Τεσσαρακοστής διατηρήθηκε.
Ο Ειρμός παράγεται από την λέξη είρω που σημαίνει συνδέω, συνάπτω. Η ονομασία ειρμός οφείλεται κυρίως στο ότι αποτελεί το πρότυπο των τροπαρίων που ακολουθούν, δηλαδή, στην μουσική, στον ρυθμό και στο μέτρο. Το θέμα στο οποίο αναφέρεται, είναι σχετικό με την αντίστοιχη βιβλική ωδή. Όμως άλλες φορές το θέμα συμπλέκεται με την υπόθεση της εορτής και άλλοτε αναφέρεται τελείως σ’ αυτήν. Το τελευταίο τροπάριο κάθε ωδής αναφέρεται στην Θεοτόκο και ονομάζεται Θεοτοκίο.
Οι ειρμοί των κανόνων συγκεντρώθηκαν σε ειδικά βιβλία τα ειρμολόγια που είναι μουσικά ή απλώς ανθολογίες ειρμών.
Ο ειρμός επαναλαμβάνεται στο τέλος κάθε της ωδής ως Καταβασία. Ονομάζεται καταβασία, γιατί οι χοροί όταν τελείωναν ψάλλοντας τα τροπάρια της ωδής, κατέβαιναν από τα στασίδια τους και έψαλλαν όλοι μαζί πάλι τον ειρμό στο κέντρο του ναού.
Στους κανόνες τα αρχικά γράμματα των τροπαρίων σχηματίζουν πολλές φορές στίχο ή φράση η οποία ονομάζεται ακροστιχίδα. Πολλές ακροστιχίδες σχηματίζουν το αλφάβητο όπως του Ακάθιστου Ύμνου.
Ο αριθμός των ωδών ενός κανόνα ποικίλει. Πάντως δεν ξεπερνά τις εννέα. Ο λόγος είναι ότι εννέα είναι και οι ωδές της Αγίας Γραφής. Υπάρχουν όμως και κανόνες με δύο ωδές, τα δίωδα, με τρεις ωδές τα τριώδια κ.α.
Ο σπουδαιότερος λόγος που δέχονται οι περισσότεροι ερευνητές για να διαμορφωθούν οι κανόνες είναι η εικονομαχία. Η θρησκευτική αυτή αναταραχή συγκλόνισε για μια εκατονταετία την εκκλησία μας. Οι πιστοί ζώντας σε μια ατμόσφαιρα δοκιμασίας και διωγμού, φαίνεται ότι δημιούργησαν τη νέα δογματική ποίηση των κανόνων, στηρίζοντάς την αρχικά στην Αγία Γραφή. Έτσι δημιουργήθηκε η δογματική ποίηση των κανόνων, η οποία παραμέρισε τους εγκωμιαστικούς λυρικούς ύμνους των Κοντακίων.
Οι διαφορές μεταξύ Κανόνων και Κοντακίων είναι οι ακόλουθες:
Τα κοντάκια έχουν διηγηματικό και εγκωμιαστικό χαρακτήρα και διακρίνονται για την ενότητα του θέματός τους. Παρουσιάζουν χαρακτήρα διαλογικό και περιγραφικό και χαρακτηρίζονται ως έμμετρα συναξάρια, που εξυμνούν τα εορταζόμενα πρόσωπα ή γεγονότα.
Στους κανόνες το κυρίαρχο στοιχείο είναι το υμνητικό, η δοξολογία και η έντονη δογματική απόχρωση.
Επίσης τα κοντάκια και οι κανόνες διαφέρουν στην γλώσσα. Τα κοντάκια έχουν απλή δημοτική γλώσσα, ενώ οι κανόνες μεταχειρίζονται αρχαιοπρεπέστερη γλώσσα και συνθετώτερη έκφραση.
Δημιουργοί των Κανόνων.
Η μορφή των κανόνων θεωρείται συνδεδεμένη με τους μεγάλους υμνογράφους. Ανδρέα Κρήτης, Ιωάννη Δαμασκηνό και άλλους ποιητές και μελωδούς, που είχαν σαν κέντρο τη μονή του Αγίου Σάββα που ήταν κοντά στα Ιεροσόλυμα, δεύτερον την μονή του Σινά, τρίτο την περιώνυμη μονή του Στουδίου που ήταν στην Κωνσταντινούπολη και τέταρτο υμνογραφικό κέντρο, από το οποίο προήλθαν ονομαστοί εκπρόσωποι του νέου ποιητικού είδους αποτέλεσαν οι ελληνικές πόλεις της Σικελίας και κάτω Ιταλίας. Έτσι οι δημιουργοί των κανόνων διακρίνονται σε τέσσερις μεγάλες σχολές:
1. Τους Σαββαϊτες.
Εξέβραζαν το πνεύμα της αγίας γής των Ιεροσολύμων. Οι πιο διαπρεπείς αντιπρόσωποι του υμνογραφικού είδους των κανόνων είναι:
Ανδρέας ο Κρήτης.
Γεννήθηκε στην Δαμασκό. Σε νεαρή ηλικία εκάρη μοναχός στα Ιεροσόλυμα και υπηρέτησε στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων ως πατριαρχικός γραμματέας και βοηθός οικονόμος του Παναγίου Τάφου. Το έτος 685 ως μέλος αντιπροσωπείας του Πατριαρχείου ήλθε στην Κωνσταντινούπολη, όπου εχειροτονήθη διάκονος και του ανετέθη η διοίκηση φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Εξελέγη επίσκοπος της Μητρόπολης Γόρτυνος στην Κρήτη.
Το υμνογραφικό έργο του Ανδρέα είναι μεγάλο και πρωτοποριακό. Ορισμένοι τον θεωρούν ως εφευρέτη του κανόνα. Άλλοι πιστεύουν ότι πρόκειται για υπερβολή και υπερβάλλοντα θαυμασμό στο πρόσωπό του. Ότι όμως έδωσε μεγάλη ώθηση στο ποιητικό αυτό είδος είναι έξω από κάθε αμβιβολία. Ο μελετητής Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, Μητροπολίτης Λεοντοπόλεως, ανεβάζει τους ειρμούς που συνέθεσε ο Ανδρέας σε 650. Ο Ανδρέας Κρήτης συνέθεσε τριώδια, ψάλλονται στα Απόδειπνα της Μεγ. Τεσσαρακοστής. Επίσης ιδιόμελα ή στιχηρά για τους Αίνους και κανόνες σε διάφορες γιορτές (Γεννέσιο της Θεοτόκου, Σύλληψη της αγίας Άννης, αποτομή της κεφαλής του Ιωάννου του Προδρόμου κ.λ.π.). Στο ποιητικό έργο του Ανδρέα συγκαταλέγεται ο γνωστός Μέγας Κανών που αποτελεί το μεγαλύτερο σε έκταση κανόνα (250 τροπάρια). Το σύνολο των κανόνων που συνέθεσε και σώζονται σήμερα ανέρχονται στον αριθμό 100.
Σώζεται ακόμη ένα πλήθος ιδιομέλων τροπαρίων και στιχηρών. «Ευφραίνεσθε δίκαιοι...», «Ό Πατήρ ηύδόκησεν...», «Θεοτόκε Παρθένε…». Ιδιόμελα των στιχηρών αίνων των Χριστουγέννων. «Τα κατά πόλιν δεσμά καί τάς θλίψεις σου…». Ιδιόμελο στιχηρό 29 Ιουνίου κ.α. Το ποιητικό έργο του Ανδρέα διακρίνεται για την απλότητα της σκέψης του και το απλό και εύληπτο λεκτικό του. Όμως, πέρα από όσα ελέχθησαν, το άκουσμα του Μεγ. Κανόνα μέσα στην λατρεία κατά την κατανυκτική περίοδο της Μεγ. Τεσσαρακοστής, λίγο πρίν από το Πάσχα, συγκινεί τον προσευχόμενο πιστό.
Ο Ανδρέας εκοιμήθη στις 7 Ιουλίου του 740 κατά το ταξίδι του από την Κωνσταντινούπολη προς την Κρήτη, καθ’ ον χρόνον το πλοίο, που τον μετέφερε, παρέπλεε την Μυτιλήνη. Ο Ανδρέας τέλος ενεταφιάσθη κοντά στην Ερεσό και αργότερα οικοδομήθη ναός, αφιερωμένος στη μνήμη του.
Ιωάννης Δαμασκηνός.
Γεννήθηκε κατά το β΄ ήμισυ του Ζ΄ αιώνος στη Δαμασκό από χριστιανούς γονείς. Η οικογένειά του ήταν πατριάρχη. Ο πατέρας του ήταν επίτροπος των δημοσίων πραγμάτων ή λογοθέτης στην κυβέρνηση του άραβα χαλίφη της πόλης Αμπδέλ – Μαλέκ. Είχε την ευτυχία να έχει ικανό διδάσκαλο, τον μοναχό Κοσμά Ξένο ή Ικέτη από την Καλαβρία, που ευρέθη δούλος στη Συρία και εξαγοράσθη από τον πατέρα του. Αυτός δίδαξε στον Ιωάννη φιλοσοφία, θεολογία και εκκλησιαστική μουσική, μαζί με το θετό αδελφό του Κοσμά, που έγινε έπειτα επίσκοπος Μαϊουμά. Τα δύο αυτά αδέλφια μαζί ασκήτευαν και εμυήθησαν την πνευματική χριστιανική ζωή. Έπειτα από τον θάνατο του πατέρα του, ο Ιωάννης ακολούθησε τον δρόμο της υπηρεσίας στο χαλιφάτο του Ουαλίδ Α΄ με το αξίωμα του πρωτοσυμβούλου. Αργότερα, εγκατέλειψε τα εγκόσμια, διαμοίρασε τα υπαρχοντά του στους φτωχούς και πήγε να μονάσει στη Μονή του αγίου Σάββα κοντά στον διδασκαλό του Κοσμά. Στην ίδια μονή συνασκήτευε και ο αδελφός του Κοσμάς και ο ανηψιός του Στέφανος.
Ο Ιωάννης εχειροτονήθη πρεσβύτερος από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Ιωάννη Ε' και παρέμεινε στη Μονή της μετανοίας του, ως κληρικός μέχρι το θάνατο του, που συνέβη πιθανότατα το έτος 749, δηλαδή πριν από την Εικονομαχική Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως (754) και την Ζ΄Οικουμενική Σύνοδο (787), στα πρακτικά της οποίας αναφέρεται το όνομά του. Ο Ιωάννης έλαβε μέρος στον αγώνα κατά των Εικονομάχων και συγγραφικά υπεστήριξε την πίστη της Εκκλησίας, που διατύπωσε η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος.
Ο Ιωάννης διεκρίθη ως υμνογράφος και ως μελωδός. Είναι ο πιο διαπρεπής ποιητής Κανόνων και ο πιο περίφημος υμνογράφος της εποχής του. Για τη σύνθεση των μετρικών του ύμνων χρησιμοποίησε την μετρική ποίηση και την αρχή της προσωδίας και συνέθεσε ιαμβικούς τρίμετρους Κανόνες (για τα Χρίστουγεννα, Θεοφάνεια, Πεντηκοστή). Επίσης, χρησιμοποίησε για το μελωδικό μέρος το διατονικό και το χρωματικό γένος.
Ο Ιωάννης θεωρείται ως ο κατ’ εξοχήν συντάκτης και διαμορφωτής της Οκταήχου ή Παρακλητικής, έργο στο οποίο έχουν περιληφθεί και άλλοι ποιητές όπως ο Ανατόλιος, Λέων ΣΤ΄ ο σοφός, ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος κ.α. Έγραψε πλήθος Κανόνων, από τους οποίους ξεχωρίζουν οι Κανόνες των κυριοτέρων δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών, όπως του Πάσχα. «Αναστάσεως ημέρα, λαμπρυνθώμεν λαοί». Συνέθεσε ακόμη πάμπολλα ιδιόμελα και στιχηρά ως και αναστάσιμα απολυτίκια, που κοσμούν την Παρακλητική. Πηγή του Δαμασκηνού είναι οι λόγοι του Γρηγορίου του Θεολόγου. Γενικά, η ποίηση του Ιωάννη είναι δογματική. Πρέπει να υπομνήσουμε ότι τα ιδιόμελα, που περιελήφθησαν στη νεκρώσιμη ακολουθία είναι έμπνευση του Ιωάννη. «Ποία του βίου τρυφή διαμένει λύπης αμέτοχος…»κ.ο.κ.
Κοσμάς ο Μελωδός.
Γεννήθηκε πιθανότατα στη Δαμασκό το 685 περίπου. Νεαρός ορφάνεψε και υιοθετήθηκε από τον πατέρα του Ιωάννη Δαμασκηνού Σέργιο, που του προσέφερε μόρφωση ανάλογη με του Ιωάννη. Οι δύο νέοι συνεδέθησαν στενά με τη μόρφωση και το μοναχικό ιδεώδες της μονής του αγίου Σάββα. Το έτος 743 περίπου εχειροτονήθη από τον Πατριάρχη Ιωάννη Ε΄ επίσκοπος Μαϊουμά και εκοιμήθη γύρω στο έτος 750.
Ο Κοσμάς διεκρίθη ως μελωδός. Η ποίησή του είναι βιβλική και το περιεχόμενο των ύμνων του δείχνει θρησκευτιχό παλμό. Ο Κοσμάς θεωρείται ως ευαίσθητος ποιητής. Η γλώσσα του είναι εύληπτη και διέπεται από ρυθμό. Έτσι, ανεδείχθη συνάμα σε υμνογράφο και μελωδό, δηλαδή μελοποιεί τα τροπάρια, που συνέθετε.
Ο Κοσμάς αντλεί θέματα από την αγία Γραφή, τους βίους των αγίων και τα εορταζόμενα γεγονοτα. Από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Χρησιμοποιεί τον Γρηγόριο Θεολόγο, από τα έργα του οποίου, χωρία ή ολόκληρες φράσεις, συνθέτουν τους κανόνες των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων και της Πεντηκοστής. Ο Κοσμάς συνέθεσε πλήθος ύμνων σε δεσποτικές και Θεομητορικες ως και εορτές αγίων. Οι Κανόνες του φέρουν ακροστιχίδες ποικιλόμορφες και αναφέρονται στο θέμα, δηλαδή το πρόσωπο ή το γεγονός, που υμνείται.
Σώζονται ευτυχώς Κανόνες σε 7 δεσποτικές εοτρές: τα Χριστούγεννα, Θεοφάνεια, Υπαπαντή, Κυριακή Βαϊων, Πεντηκοστή, Μεταμόρφωση, Ύψωση του Σταυρού. Σώζονται ακόμη κανόνες στην κοιμηση της Θεοτόκου και στον Γρηγόριο τον Θεολόγο.
Ο Κοσμάς συνέθεσε και κανόνες της Μεγ. Εβδομάδας, δηλαδή τριώδιο της Μ. Δευτέρας, δυώδιο της Μ. Τρίτης, τριώδο της Μ. Τετάρτης, οκταώδιο της Μ. Πέμπτης, τριώδιο της Μ. Παρασκευής και τετραώδιο του Μ. Σαββάτου, που αργότερα το συνεπλήρωοε η Κασσιάνη. Ο Κοσμάς συνέθεσε και ιαμβικούς κανόνες, που σώζονται χειρογράφως στη βιβλιοθήκη των Ιεροσολύμων. Συνέθεσε ακόμη τροπάρια ιδιόμελα, που περιελήφθσαν στα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας.
Θεοφάνης ο Γραπτός
Γεννήθηκε στα Ιεροσόλυμα το έτος 778 και εχειροτονήθη πρεσβήτερος το έτος 811. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στα Ιεροσόλυμα. Έλαβε μέρος στίς εικονομαχικές έριδες και εδιώχθη μαζί με τον αδελφό του Θεόδωρο από τον Αυτοκράτορα Θεόφιλο (829 – 842) και ετιμωρήθη με στιγματισμό στο μέτωπο με πυρακτωμένη σφραγίδα, γι’ αυτό ονομάσθη Γραπτός. Φαίνεται ότι απέθανε στις 11 Οκτωβρίου του 845. Πρέπει να υπομνήσουμε ότι ο πατέρας του, Ιώβ, εμόνασε στη Μονή του αγίου Σάββα και ήλθε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον σύγκελλο Μιχαήλ και αυτόν Σαββαΐτη και εγκαταστάθηκαν στη μονή της Χώρας. Μετά την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο ο Θεοφάνης ετιμήθη για την ορθοδοξία του και γι’ αυτό εξελέγη επίσκοπος Νικαίας.
Η επίδοσή του στην εκκλησιαστική ποίηση ήταν μεγάλη. Έγραψε πολλούς κανόνες, που εμπεριέχονται στα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας μας. Πολλοί απ’ τους Κανόνες, που φέρονται με το όνομα Θεοφάνης, αμβισβητούνται γιατί έχουμε και άλλους υμνογράφους με το ίδιο όνομα. Πάντως ο Θεοφάνης είναι κύρια υμνογράφος και συνέγραψε ιδιόμελα, στιχηρά και κανόνες, που φθάνουν τους 200 των αριθμό.
Έγραψε τροπάρια για την εορτή των Θεοφανείων, δοξαστικά, αίνους για την εορτή του Ευαγγελισμού και για τον άγιο Γεώργιο. Κανόνες ακόμη του Θεοφάνη βρίσκονται στο Τριώδιο (Κυριακή της Ορθοδοξίας, του Σταυρού, την Τετάρτη της Δ΄ Κυριακής των Νηστειών και στο Σάββατο του Λαζάρου. Στο Πεντηκοστάριο συναντούμε κανόνες την Κυριακή των Μυροφόρων, την Τετάρτη της Μεσοπεντηκοστής και το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής. Στην Παρακλητική, περιλαμβάνονται 8 Κανόνες σους Αποστόλους των οκτώ ήχων. Ισάριθμους κανόνες στους κεκοιμημένους βρίσκουμε στην Οκτάηχο και στους Αγγέλους. Στα Μηναία συναντούμε 150 κανόνες με το όνομα του Θεοφάνη.
Άλλοι Σαββαϊτες ήταν: Σάββας ο νεώτερος, ο Βαβύλας, ο Αριστόβουλος, ο Γρηγόριος, ανηψιός του Δαμασκηνού, ο Στέφανος και ο Στέφανος χωρίς αλλά βιογραφικά στοιχεία. Στους παραπάνω κατατάσσεται ο Σέργιος Αγιοπολίτης 8ος αιώνας, που έγραψε ιδιόμελα, δοξαστικά και ειρμούς. Ο Γεώργιος Αγιοπολίτης, συνέθεσε 30 περίπου ειρμούς και μία «Ακολουθία Ανατολική» ονομαζόμενη. Ακόμη, ο Ηλίας ο Β΄ Πατριάρχης Ιεροσολύμων, σύγχρονος του Ι. Δαμασκηνού. Ο Αρσένιος μοναχός, σύγχρονος του ιερού Φωτίου και κατόπιν αρχιεπίσκοπος Κέρκυρας. Συνέγραψε ιδιόμελα στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο, στον Προφήτη Ηλία και κανόνες στις 10 Ιουνίου, στο Ευχέλαιο, στο ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής. Με τον ίδιο όνομα άλλοι δύο μοναχοί, φέρονται ως υμνογράφοι.
Η προσφορά των Σαββαϊτών είναι αξιόλογη και μεγάλη γιατί:
1. Δημιούργησαν τους κανόνες με τη μορφή που ψάλλονται σήμερα.
2. Καλλιέργησαν την εκκλησιαστική μουσική και οι περισσότεροι μέχρι σήμερα σε χρήση κανόνες θεωρούνται των Σαββαϊτών. Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι η ποίηση των Σαββαϊτών έχει σοβαρή επίδραση στους υπόλοιπους δημιουργούς ποιημάτων.
2. Σιναϊτες
Η Ι. Μονή του Σινά, υπήρξε μοναστικό και υμνογραφικό κέντρο στην Ανατολή και ανέδειξε αρκετούς συνθέτες κανόνων όπως οι Αναστάσιοι, τα ποιήματα των οποίων συγκεντρώθηκαν σε βιβλίο που ονομάζεται Σιναϊτική. Αξιόλογος θεωρείται από τους μελετητές ο κανόνας σε μετανοούντας και εξομολογημένους, με ακροστιχίδα «Αναστασίου αμαρτωλού εξομολόγησις». «Άσμασι αναμέλπω του εκ χοός με πλαστουργήσαντα».
3. Στουδίτες
Στις αρχές του Θ΄αιώνα αναδεικνύεται σε αξιόλογο υμνογραφικό κέντρο η μονή Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη. Πρέπει να σημειώσουμε ότι το υμνογραφικό αυτό κέντρο συνέβαλε ιδιαίτερα στη λειτουργική μεταρύθμιση του Θ΄ αιώνα όπου υμνογράφοι μοναχοί της μονής συνέθεσαν κυρίως Θεοτοκία και Σταυροθεοτοκία, που προσετέθηκαν στους υπάρχοντες κανόνες, για να τους ολοκληρώσουν. Οι κανόνες αυτοί φέρουν ακρστιχίδα στην Θ΄ ωδή, που μαρτυρεί το όνομα του συντάκτη. Εκπρόσωποι της σχολής αυτής είναι οι ακόλουθει:
Θεόδωρος και Ιωσήφ Στουδίτης.
Ο Θεόδωρος διετέλεσε ηγούμενος της Μονής. Ο αδελφός του Ιωσήφ διετέλεσε έπειτα Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Και οι δύο ήταν αγωνιστές και κατεδιώχθησαναπο τους εικονομάχους Βασιλείς Κωνσταντίνο Ε΄ και Λέοντα Ε΄. Ο Ιωσήφ μάλιστα για τους αγώνες του εξωρίστη. Και οι δύο συνέταξαν τριώδια και τετράωδα και ανακαίνησαν το Τριώδιο. Συνέθεσαν επίσης ιδιόμελα και κοντάκια και ολοκλήρωσαν το Πεντηκοστάριο. Βέβαια με τις αναπροσαρμογές, που επιχείρησε η Εκκλησία μας στα λειτουργηκα βιβλία, οι Κανόνες αυτοί εξέπεσαν, αλλά εσώθησαν αρκετοί στο τυπικό της μονής της Κρυπτοφέρρης.
Άλλοι υμνογράφοι Στουδίτες ήταν: ο Κλήμης, που διετέλεσε μαθητής και διάδοχος του Θεοδώρου του ηγουμένου. Ο Κυπριανός, μαθητής του Θεοδώρου και φίλος του πατριάρχου Ιγνατίου. Στους Στουδίτες συγκαταλέγονται επίσης, ο Θεόκτιστος, ο Νικόλαος, ο Πέτρος, ο Συμεών, ο Γαβριήλ, και ο Ανατόλιος, έργα δικά του θεωρούνται τα Ανατολικά στην Οκτάηχο.
4. Των Ιταλοελλήνων της κάτω Ιταλίας.
Το τέταρτο υμνολογικό κέντρο αποτελεί η κάτω Ιταλία. Η εικονομαχία κατέστρεψε πολλά χειρόγραφα ύμνων, έδωσε όμως την ώθηση για νέα ακμή. Πολλοί εικονολάτρες μοναχοί κατέφυγαν στην Ιταλία. Στο χώρο αυτό διακρίθηκαν δύο αξιόλογες σχολές, των Συρακουσών και της Κρυπτοφέρρης. Η πρώτη ανεπτύχθη στα Ορθόδοξα μοναστήρια της Σικελίας, όπου κατέφυγαν πολλοί ορθόδοξοι μοναχοί, για να αποφύγουν τις πιέσεις των Σαρακηνών, της Συρίας και της Αιγύπτου. Η δεύτερη ανεπτύχθη στην Ελληνόρυθμη σήμερα μονή της Κρυπτοφέρρης, που βρίσκεται κοντά στη Ρώμη.
Κύριοι εκπρόσωποι της σχολής των Συρακουσών θεωρούνται: ο Ιωάννης ο Θεριστής, Ηλίας ο Σικελιώτης, ο Γεώργιος Σικελιώτης, ο Λουκάς Ανθρακεύς, ο Ιωσήφ ο Υμνογράφος, ο Θεοφάνης, ο Νικόλαος ο Κασουλάνος, ο Μεθόδιος ο Συρακούσιος και ο Νικόλαος ο Μυστικός, κατόπιν πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως.
Εκπρόσωποι της Σχολής της Κρυπτοφέρρης θεωρούνται: ο Νείλος, ο Βαρθολομαίος, ο Γερμανός, ο Ιωάννης και ο Προκόπιος. Μέχρι σήμερα οι μοναχοί της Μονής ασχολούνται με την ιστορία της εκκλησιαστικής Υμνογραφίας και της μελουργίας της Ανατολικής Εκκλησίας.
Εκτός από τις τέσσερις κύριες σχολές, μπορούμε να διακρίνουμε και μικρότερες ποιητικές ομάδες όπως: οι Πατριάρχες, οι Αρχιερείς, οι Αυτοκράτορες, οι Μοναχοί και οι Ιδιώτες. Η υμνογραφική παραγωγή των κανόνων περιλήφθηκε στα λειτουργικά βιβλία της εκκλησία μας (Παρακλητική, Μηναία, Τριώδιο κ.α.).
Μετά την εκφώνηση «Ελέει και οικτιρμοίς…», ή για τις καθημερινές μετά τον 50ο ψαλμό, στιχολογούνται κατά την αρχαία τάξη οι εννέα ωδές και μετ’ αυτών ψάλλονται τα τροπάρια των κανόνων της ημέρας.
Οι ωδές αρχικά δεν στιχολογούντο όλες καθημερινώς αλλά μόνο η η΄ και η θ΄ και μία για κάθε ημέρα από τις υπόλοιπες. Η τάξη αυτή διατηρείτε μέχρι και σήμερα στον όρθρο της Μεγ. Τεσσαρακοστής. Αργότερα καθιερώθηκε η καθημερινή στιχολογία των οκτώ ωδών, εξαιρουμένης της β΄ ωδής, η οποία όπως είπαμε λόγω του ελεγκτικού περιεχομένου της στιχολογήται μόνο την Μεγ. Τεσσαρακοστή.
Η στιχολογία για κάθε ωδή γινόταν με εφύμνιο επαναλαμβανομένου για κάθε στίχο της ωδής. Π.χ. για την α΄ ωδή το εφύμνιο ήταν « Τω Κυρίω άσωμεν, ενδόξως γαρ δεδόξασται», της γ΄ ωδής «Άγιος ει, Κύριε, και σε υμνεί το πνεύμα μου»κ.λ.π. Τα αρχαία αυτά εφύμνια σώζονται μέχρι και σήμερα στα Ωρολόγια κάτω από την επιγραφή κάθε ωδής. Αργότερα αντί τον εφυμνιών δημιουργήθηκαν ειδικά τροπάρια για κάθε ωδή ανάλογα την ημέρα ή την εορτή έτσι προέκυψαν οι κανόνες.
Στους ενοριακούς ναούς οι ωδές αναγινώσκονται μόνο κατά την Μεγ. Τεσσαρακοστή πρίν από τους κανόνες.
Οι κανόνες ψάλλονται ή αναγινώσκονται ως εξής:
Για κάθε ωδή ο μεν ειρμός ψάλλεται χωρίς στίχο, τα δε τροπάρια με στίχο ανάλογα με το περιεχόμενο τους, τα δύο τελευταία αντί στίχου το «Δόξα Πατρί…, Και νύν…». Εάν ψάλλονται δύο ή τρεις κανόνες λέγεται η πρώτη ωδή όλων των κανόνων και έπειτα ακολουθεί η επόμενη, το «Δόξα Πατρί…, Και νύν…», λέγεται μόνο στα δύο τελευταία τροπάρια του τελευταίου κανόνος. Ειρμοί λέγονται μόνο του πρώτου κανόνα, εκτός διαφόρων εορτών που λέγεται και του δεύτερου.
Οι πιο συνηθισμένοι στίχοι που συναντούμε στους κανόνες είναι οι εξής:
Στα Αναστάσιμα τροπάρια: Δόξα τη αγία Αναστάσει σου, Κύριε.
Στα Κατανυκτικά και τα Σταυρώσιμα: Δόξα σοι, ο Θεός, ημών, δόξα σοι.
Στα Θεοτοκία: Υπεραγία Θεοτόκε, σώσον ημάς.
Για τους Αγίους: Άγιε ή Αγία ή Άγιοι, του Θεού πρέσβευε ή πρεσβεύσατε υπέρ υμών.
Μετά την γ΄ ωδή των κανόνων γίνεται αίτηση από τον ιερέα και ψάλλονται τα Μεσόδια Καθίσματα. Ονομάζονται έτσι γιατί λέγονται στο ενδιάμεσο των ωδών. Βρίσκονται μόνο στο Μηναίο μετά την γ΄ωδή.
Μετά την στ΄ ωδή γίνεται πάλη αίτηση από τον ιερέα και αναγινώσκεται το Κοντάκιον, ο Οίκος και το Συναξάριον.
Κοντάκιο είναι ύμνος αποτελούμενος από πολλές στροφές, οι οποίες ονομάζονται Οίκοι, και είναι όμοιοι ρυθμικός μεταξύ τους και έχουν την ίδια έποδω. Στους οίκους προτάσσεται ένα άλλο τροπάριο το λεγόμενο Προοίμιον, το οποίο έχει την ίδια έποδω με τους οίκους, όχι όμως και των ίδιο ρυθμό. Το πιο γνωστό παράδειγμα Κοντακίου είναι ο Ακάθιστος Ύμνος, που προοίμιο έχει το «Τη Υπερμάχω…», οίκους έχει «Άγγελος πρωτοστάτης…» κ.λ.π. Σήμερα η χρήση των κοντακίων είναι πολύ περιωρισμένη. Εκτός από τον Ακάθιστο Ύμνο κανένα άλλο κοντάκιο δεν ψάλλεται ολόκληρο, ούτε βρίσκονται στα λειτουργικά βιβλία πλήρη κοντάκια, αλλά μόνο τα προοίμια και ο πρώτος οίκος για καθένα από αυτά, τα οποία και αναγινώσκονται.
Αφού αναγνωστούν το Κοντάκιο και ο Οίκος ο αναγνώστης αναγινώσκει το Συναξάριο της ημέρας από το Μηναίο.
Στην η΄ ωδή αντί του «Δόξα Πατρί…», λέμε το «Ευλογούμεν Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα τον Κύριον».
Πρίν από την Θ΄ ωδή ο Διάκονος από την Ωραία Πύλη εκφωνεί υποκλεινόμενος στην εικόνα της Θεοτόκου «Την Θεοτόκον και Μητέρα…».
Σήμερα συνήθως δεν ψάλλονται ολόκληροι οι κανόνες αλλά μόνο οι δύο πρώτες ωδές (α΄&γ΄), ακολουθεί αίτησις του Ιερέως, τα μεσόδια καθίσματα, αίτηση του Ιερέα, το Κοντάκιο – ο Οίκος – το Συναξάριο, και έπονται οι καταβασίες.
Καταβασίες.
Καταβασίες καλούνται οι μετά την συμπλήρωση των κανόνων ψαλλόμενοι ειρμοί της κάθε ωδής. Παλαιώτερα οι ειρμοί εψάλλοντο στο τέλος της κάθε ωδής από τους δύο χορούς όπου κατεβαίναν από το αναλογιό τους και ενώνοντο στο μέσο του Ναού, στην συνήθεια αυτή οφείλεται και οι ονομασία τους. Σήμερα η αρχαία τάξη τηρείται μόνο κατά την Μεγ. Εβδομάδα και το Πάσχα, όπου ψάλλονται ολόκληροι οι κανόνες.
Οι Καταβασίες ψάλλονται μετά το συναξάριο, ως εξής:
Ο α΄ χορός ψάλλει την καταβ. της α΄ωδής, ο β΄ χορός την γ΄ωδής ο α΄χορός παίρνει κατάληξη. Ο β΄ χορός ψάλλει την καταβασία της δ΄ωδής, ο α΄χορός την καταβασία της ε΄ωδής, ο β΄χορός την καταβασία της στ΄ωδής, ο α΄ χορός την καταβασία της ζ΄ωδής, ο β΄χορός την καταβασία της η΄ωδής προτάσσων το στίχο «Αινούμεν, ευλογούμεν…». Η καταβασία της θ΄ωδής ψάλλεται μετά την Τιμιωτέραν ή την θ΄ωδή των κανόνων.
Στις εορτές των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων και της Πεντηκοστής και για τις αποδόσεις των εορτών αυτών, όπως και για την 1η Ιανουαρίου ψάλλονται διπλές καταβασίες, πεζές και ιαμβικαί, με την εξής τάξη:
Ο α΄χορός ψάλλει την α΄ πεζή. Ο β΄χορός την α΄ ιαμβική.
Ο α΄ ψάλλει την γ΄ πεζή. Ο β΄ την γ΄ ιαμβική. Ο α΄το τέλος αυτής.
Ο β΄ ψάλλει την δ΄ πεζή. Ο α΄ την δ΄ ιαμβική. Ο β΄το τέλος αυτής.
Ο α΄ ψάλλει την ε΄ πεζή. Ο β΄ την ε΄ ιαμβική. Ο α΄το τέλος αυτής.
Ο β΄ ψάλλει την στ΄ πεζή. Ο α΄ την στ΄ ιαμβική. Ο β΄το τέλος αυτής.
Ο α΄ ψάλλει την ζ΄ πεζή. Ο β΄ την ζ΄ ιαμβική. Ο α΄το τέλος αυτής.
Ο β΄ ψάλλει την η΄ πεζή. Ο α΄ την η΄ ιαμβική. Ο β΄το τέλος αυτής.
Στην θ΄ωδή ο α΄ χορός ψάλλει την πεζή και ο β΄χορός την ιαμβική.
Καταβασίες ψάλλονται, όταν έχει γίνει είσοδος στον Εσπερινό ή όταν πρόκειται να ψαλλεί Δοξολογία Μεγάλη. Για τις υπόλοιπες ημέρες ψάλλονται σε αυτή την θέση οι ειρμοί των ωδών γ΄, στ΄, η΄.
Στο σημείο αυτό παραθέτουμε δύο πίνακες με τις Καταβασίες του έτους:
Α΄ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΤΑΒΑΣΙΩΝ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ
1 Ιανουαρίου.
Βυθού ανεκάλυψε & Στίβει Θαλάσσης.
2 ως 5 Ιανουαρίου.
Βυθού ανεκάλυψε.
6 Ιανουαρίου.
Βυθού ανεκάλυψε & Στίβει Θαλάσσης.
7 ως 14 Ιανουαρίου.
Στίβει Θαλάσσης.
15 Ιανουαρ. ως 9 Φεβρουαρίου.
Χέρσον άββυσον τόκον.
Από 10 Φεβρ. έως την έναρξη του Τρωδίου & από την Δευτ. των αγίων Πάντων έως 26 Ιουλίου.
Ανοίξω το στόμα μου.
Από 27 έως 31 Ιουλίου.
Χοροί Ισραήλ.
1 Αυγούστου.
Σταύρον χαράξας.
Από 2 έως 5 Αυγούστου.
Χοροί Ισραήλ.
Από 6 έως 13 Αυγούστου.
Σταύρον χαράξας.
14 Αυγούστου.
Ανοίξω το στόμα μου.
Από 15 έως 23 Αυγούστου.
Πεποικιλμένη.
Από 24 Αυγούστου έως 21 Σεπτεμβρίου.
Σταύρον χαράξας.
Από 22 Σεπτεμβρίου έως 20 Νοεμβρίου.
Ανοίξω το στόμα μου.
Από 21 Νοεμβρίου έως 24 Δεκεμβρίου.
Χριστός γεννάται.
Από 25 έως 31 Δεκεμβρίου.
Χριστός γεννάται & Έσωσε λαόν.
Βυθού ανεκάλυψε & Στίβει Θαλάσσης.
2 ως 5 Ιανουαρίου.
Βυθού ανεκάλυψε.
6 Ιανουαρίου.
Βυθού ανεκάλυψε & Στίβει Θαλάσσης.
7 ως 14 Ιανουαρίου.
Στίβει Θαλάσσης.
15 Ιανουαρ. ως 9 Φεβρουαρίου.
Χέρσον άββυσον τόκον.
Από 10 Φεβρ. έως την έναρξη του Τρωδίου & από την Δευτ. των αγίων Πάντων έως 26 Ιουλίου.
Ανοίξω το στόμα μου.
Από 27 έως 31 Ιουλίου.
Χοροί Ισραήλ.
1 Αυγούστου.
Σταύρον χαράξας.
Από 2 έως 5 Αυγούστου.
Χοροί Ισραήλ.
Από 6 έως 13 Αυγούστου.
Σταύρον χαράξας.
14 Αυγούστου.
Ανοίξω το στόμα μου.
Από 15 έως 23 Αυγούστου.
Πεποικιλμένη.
Από 24 Αυγούστου έως 21 Σεπτεμβρίου.
Σταύρον χαράξας.
Από 22 Σεπτεμβρίου έως 20 Νοεμβρίου.
Ανοίξω το στόμα μου.
Από 21 Νοεμβρίου έως 24 Δεκεμβρίου.
Χριστός γεννάται.
Από 25 έως 31 Δεκεμβρίου.
Χριστός γεννάται & Έσωσε λαόν.
Β΄ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΤΑΒΑΣΙΩΝ ΤΡΙΩΔΙΟΥ – ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ
ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ ΤΡΙΩΔΙΟΥ
Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου.
Ως εν ηπείρω πεζεύσας.
Κυριακή του Ασώτου.
Την Μωσέως Ωδήν.
Κυριακή Αποκρεώ.
Βοηθός και σκεπαστής.
Κυριακή Τυρινής.
Ως εν ηπείρω πεζεύσας.
Κυριακή Ορθοδοξίας.
Θαλάσσης το ερυθραίον.
Κυριακή Β, Δ & Ε Νηστειών.
Ανοίξω το στόμα μου.
Κυριακή Σταυροπροσκυνήσεως.
Ο θειότατος προετύπωσαι.
Σαββάτο Λαζάρου.
Υγράν διοδεύσας.
Κυριακή των Βαϊων
Ώφθησαν αι πηγαί.
ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ
Από την Κυριακή του Πάσχα έως την Ανάλυψη. Εκτός της Μεσοπεντηκοστής.
Αναστάσεως ημέρα.
Τετάρτη Μεσοπεντηκοστής έως Κυριακή Σαμαρείτιδας.
Θάλασσαν έπηξας.
Κυριακή Τυφλού, Δευτ. – Τρίτη Αναλύψεως.
Τω Σωτήρι Θεώ.
Από την Ανάλυψη εώς απόδοση.
Θείω καλυφθείς.
Κυριακή της Πεντηκοστής.
Πόντω εκάλυψε & Θείω καλυφθείς.
Κυριακή των Αγίων Πάντων.
Ανοίξω το στόμα μου.
Αναστάσεως ημέρα.
Τετάρτη Μεσοπεντηκοστής έως Κυριακή Σαμαρείτιδας.
Θάλασσαν έπηξας.
Κυριακή Τυφλού, Δευτ. – Τρίτη Αναλύψεως.
Τω Σωτήρι Θεώ.
Από την Ανάλυψη εώς απόδοση.
Θείω καλυφθείς.
Κυριακή της Πεντηκοστής.
Πόντω εκάλυψε & Θείω καλυφθείς.
Κυριακή των Αγίων Πάντων.
Ανοίξω το στόμα μου.
Τιμιωτέρα και θ΄ωδή.
Μετά την καταβασία της η΄ωδής ή για τις Κυριακές μετά την εκφώνηση του Ιερέα «Ελέει και οικτιρμοίς…», ο Διάκονος εκφωνή «Την Θεοτόκον και Μητέρα…», οι χοροί στιχολογούν την ωδή της Θεοτόκου μετά του εφυμνίου «Την τιμιωτέρα των Χερουβίμ…» και ψάλλεται στο τέλος η καταβασία της θ΄ ωδής. Κανωνικά πρίν από την καταβασία πρέπει να ψάλλονται τα τροπάρια της θ΄ωδής των κανόνων της ημέρας. Σήμερα όμως αυτά παραλείπονται και ψάλλεται μόνο η καταβασία.
Τις Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές και στις αποδόσεις αυτών δεν στιχολογείται η Τιμιωτέρα αλλά ψάλλεται η θ΄ωδή των κανόνων της εορτής και στο τέλος η καταβασία. Στις αποδόσεις όμως των εορτών της Γεννήσεως και των Εισοδίων της Θεοτόκου, της Μεταμορφώσεως και της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και κατά την μνήμη των τρειών Ιεραρχών ψάλλεται και η Τιμιωτέρα και η θ΄ωδή των κανόνων.
Όταν ψάλλεται η θ΄ωδή ή στιχολογήται η Τιμιωτέρα ο Ιερέας θυμιατίζει όπως και στον Εσπερινό όλο των Ναό.
Εξαποστειλάρια – Αίνοι και Δοξαστικό.
Μετά την θ΄ωδή γίνεται αίτηση και εκφώνηση από τον Ιερέα και ψάλλονται τα εξαποστειλάρια. Τις Κυριακές προτάσσεται πρίν τα εξαποστειλάρια το προκείμενο «Άγιος Κύριος ο Θεός ημών…». Τα εξαποστειλάρια των Κυριακών, ποίημα του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου, είναι ισάρυθμα με τα Εωθινά Ευαγγέλια και αντλούν το περιεχομενό τους από τα Ευαγγέλια αυτά ή από την Εορτή.
Την περίοδο της Μεγ. Τεσσαρακοστής δεν ψάλλονται εξαποστειλάρια αλλά τα Φωταγωγικά, είναι οκτώ τον αριθμό ένα για κάθε ήχο. Ονομάζονται Φωταγωγικά, διότι μέσο αυτών αιτούμεθα το θείο φωτισμό. Τα εξαποστειλάρια πήραν το ονομά τους από τα φωταγωγικά πολλά των οποίων αρχιζούν με της λέξης «Εξαπόστειλον το φώς σου».
Μετά τα Εξαποστειλάρια ψάλλονται οι Αίνοι, είναι οι ψαλμοί 148ος, 149ος και ο 150ος. Καλούνται έτσι, επειδή πολλοί στίχοι των ψαλμών αυτών αρχίζουν μέ τήν προτροπή «Αινείτε», γι’ αυτό και ανομάζονται Αίνοι. Κατά τον Μοναχικό τρόπο ψαλμωδίας που επεκράτησε, οι ψαλμοί αυτοί ψάλλονται αντιφωνικά, τούς δέ τελευταίους στίχους τούς συνοδεύουν τροπάρια, τά λεγόμενα στιχηρά των αίνων, πού αναφέρονται στό θέμα της ημέρας. Πρέπει νά μάς κάνει εντύπωση η τοποθέτηση αυτών των ψαλμών σ’ αυτή τή θέση του Όρθρου. Ο Όρθρος έχει ανοδική πορεία. Αρχίζει μέν μέσα στο σκότος με την πένθιμη ατμόσφαιρα των ψαλμών του Εξαψαλμου, αλλά εμφανίζει έπειτα ένα χαρωπό ύφος με το χαρμόσυνο ψαλμικό στίχο «Θεός Κύριος…» καί στήν συνέχεια η νέα χαρωπή ατμόσφαιρα όλο καί ανεβαίνει μέ τήν ψαλμωδία νέων ψαλμικών στίχων και ωδών, γιά νά υψωθεί ακόμη περισσότερο μέ τούς αίνους, μέ τούς οποίους καλείται όλη η λογική καί άλογη κτίση να υμνήσει τό όνομα του Θεού.
Οι Αίνοι επισφραγίζονται μέ τό Δοξαστικό. Τά δοξαστικά των Κυριακών είναι ένδεκα όπως καί τά εξαποστειλάρια, ατλούν καί αυτά τό περιεχομενό τους από τά Εωθινά Ευαγγέλια, γιά τό λόγο αυτό ονομάζονται Εωθινά Δοξαστικά, συνθέτης αυτών είναι ο Αυτοκράτορος Λέοντος ΣΤ΄ ο Σοφός.
Δοξολογία – Απόστιχα – Απολυτίκια.
Τό τέλος της ορθρινής ακολουθίας, πού είναι καί τό απόγειό της, είναι η Μεγάλη Δοξολογία.Στήν Δοξολογία σταχυολογούνται στίχοι ως επί τό πλείστον από ψαλμούς, στίχοι γεμάτοι αίνο καί δοξολογία στήν μεγαλωσύνη του Θεού. Μέ τήν Δοξολογία, δηλαδή, υμνείται ο Θεός στο τέλος του Όρθρου μέ ψαλμικούς στίχους ως «καδώς» (=άγιος), όπως έτσι υμνήθηκε καί στήν αρχήτης Εσπερινής ακολουθίας μέ τόν 103ο ψαλμό. Τις Κυριακές καί τις υπόλοιπες εορταστικές ημέρες μετά τό δοξαστικό των αίνων ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία, η οποία επισφραγίζεται με τον Τρισάγιο ψαλλόμενο ακριβώς όπως στήν Θεία Λειτουργία. Τό Τρισάγιο αυτό φαίνεται, ότι αρχικά ήταν λιτανεία, μέ τήν οποία τελείωνε ο Όρθρος. Τέτοιες λιτανείες στό τέλος του Όρθρου διεσώθησαν μέχρι καί σήμερα όπως στήν εορτή του Τιμίου Σταυρού, καί τό Μεγ. Σάββατο (λιτανεία Επιταφείου). Μετά τό Τρισάγιο ψάλλεται τό Απολυτίκιο της Εορτής, τις Κυριακές τό «Σήμερον σωτηρία…».
Τις Καθημέρες χωρίς εορτή Αγίου, μετά τούς Αίνους αναγινώσκεται χύμα η Μικρά Δοξολογία. Εάν δέν υπάρχουν στιχήρα στούς αίνους, αναγινώσκονται οι ψαλμοί ρμη΄(148), ρμθ΄(149) καί ρν΄(150), σήμερα, όμως, συνήθως παραλείπονται, οπότε μετά τά εξαποστειλάρια αναγινώσκεται η Μικρά Δοξολογία.
Μετά τήν Δοξολογία λέγονται από τόν Ιερέα τά Πληρωτικά καί ψάλλονται τά Απόστιχα του Όρθρου από τήν Παρακλητική τό πρώτο χωρίς στίχο, τά άλλα δύο μέ στίχους. «Ενεπλήσθημεν του ελέους σου, Κύριε,…», «Καί έστω η λαμπρότης Κυρίου…».
Μετά από τά απόστιχα απαγγέλεται από τόν Ιερέα ο ψαλμικός στίχος «Αγαθόν τό εξομολογείσθαι τό Κυρίω…» {ψαλμός ςα΄(91) στιχ. α΄2-3}. Ο αναγνώστης λέει τό Τρισάγιο καί τέλος ψάλλονται τά Απολυτίκια της ημέρας.
Απόλυση του Όρθρου.
Τό τέλος του Όρθρου είναι ανάλογο με αυτό του Εσπερινού καί παρουσιάζει δύο περιπτώσεις:
Εάν έχει ψαλεί Δοξολογία Μεγάλη, μετά το Απολυτίκιο λέγονται εν συνεχεία η Εκτενή δέησις, τα Πληρωτικά, και γίνεται Απόλυση όπως στον Εσπερινό.
Εάν έχει αναγνωσθεί η Μικρή Δοξολογία, μετά το Απολυτίκιο λέγεται μόνο η Εκτενής γιατί τα Πληρωτικά έχουν λεχθεί ήδη πρίν από τα Απόστιχα και γίνεται Απόλυση όπως στον Εσπερινό.
Κανονικά πρίν από την απόλυση του Όρθρου πρέπει να επισυνάπτεται η Α΄ Ώρα αυτό όμως δέν γίνεται σήμερα στούς Ενοριακούς Ναούς. Επίσης στις Ενορίες, όταν πρόκειται νά επακολουθήσει Θεία Λειτουργία δέν λέγονται στόν όρθρο οι δεήσεις καί η απόλυση αλλά διαβάζονται μυστικός από τόν Ιερέα όταν ψάλλεται η Δοξολογία ή τά Απόστιχα.
Μετά την καταβασία της η΄ωδής ή για τις Κυριακές μετά την εκφώνηση του Ιερέα «Ελέει και οικτιρμοίς…», ο Διάκονος εκφωνή «Την Θεοτόκον και Μητέρα…», οι χοροί στιχολογούν την ωδή της Θεοτόκου μετά του εφυμνίου «Την τιμιωτέρα των Χερουβίμ…» και ψάλλεται στο τέλος η καταβασία της θ΄ ωδής. Κανωνικά πρίν από την καταβασία πρέπει να ψάλλονται τα τροπάρια της θ΄ωδής των κανόνων της ημέρας. Σήμερα όμως αυτά παραλείπονται και ψάλλεται μόνο η καταβασία.
Τις Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές και στις αποδόσεις αυτών δεν στιχολογείται η Τιμιωτέρα αλλά ψάλλεται η θ΄ωδή των κανόνων της εορτής και στο τέλος η καταβασία. Στις αποδόσεις όμως των εορτών της Γεννήσεως και των Εισοδίων της Θεοτόκου, της Μεταμορφώσεως και της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και κατά την μνήμη των τρειών Ιεραρχών ψάλλεται και η Τιμιωτέρα και η θ΄ωδή των κανόνων.
Όταν ψάλλεται η θ΄ωδή ή στιχολογήται η Τιμιωτέρα ο Ιερέας θυμιατίζει όπως και στον Εσπερινό όλο των Ναό.
Εξαποστειλάρια – Αίνοι και Δοξαστικό.
Μετά την θ΄ωδή γίνεται αίτηση και εκφώνηση από τον Ιερέα και ψάλλονται τα εξαποστειλάρια. Τις Κυριακές προτάσσεται πρίν τα εξαποστειλάρια το προκείμενο «Άγιος Κύριος ο Θεός ημών…». Τα εξαποστειλάρια των Κυριακών, ποίημα του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου, είναι ισάρυθμα με τα Εωθινά Ευαγγέλια και αντλούν το περιεχομενό τους από τα Ευαγγέλια αυτά ή από την Εορτή.
Την περίοδο της Μεγ. Τεσσαρακοστής δεν ψάλλονται εξαποστειλάρια αλλά τα Φωταγωγικά, είναι οκτώ τον αριθμό ένα για κάθε ήχο. Ονομάζονται Φωταγωγικά, διότι μέσο αυτών αιτούμεθα το θείο φωτισμό. Τα εξαποστειλάρια πήραν το ονομά τους από τα φωταγωγικά πολλά των οποίων αρχιζούν με της λέξης «Εξαπόστειλον το φώς σου».
Μετά τα Εξαποστειλάρια ψάλλονται οι Αίνοι, είναι οι ψαλμοί 148ος, 149ος και ο 150ος. Καλούνται έτσι, επειδή πολλοί στίχοι των ψαλμών αυτών αρχίζουν μέ τήν προτροπή «Αινείτε», γι’ αυτό και ανομάζονται Αίνοι. Κατά τον Μοναχικό τρόπο ψαλμωδίας που επεκράτησε, οι ψαλμοί αυτοί ψάλλονται αντιφωνικά, τούς δέ τελευταίους στίχους τούς συνοδεύουν τροπάρια, τά λεγόμενα στιχηρά των αίνων, πού αναφέρονται στό θέμα της ημέρας. Πρέπει νά μάς κάνει εντύπωση η τοποθέτηση αυτών των ψαλμών σ’ αυτή τή θέση του Όρθρου. Ο Όρθρος έχει ανοδική πορεία. Αρχίζει μέν μέσα στο σκότος με την πένθιμη ατμόσφαιρα των ψαλμών του Εξαψαλμου, αλλά εμφανίζει έπειτα ένα χαρωπό ύφος με το χαρμόσυνο ψαλμικό στίχο «Θεός Κύριος…» καί στήν συνέχεια η νέα χαρωπή ατμόσφαιρα όλο καί ανεβαίνει μέ τήν ψαλμωδία νέων ψαλμικών στίχων και ωδών, γιά νά υψωθεί ακόμη περισσότερο μέ τούς αίνους, μέ τούς οποίους καλείται όλη η λογική καί άλογη κτίση να υμνήσει τό όνομα του Θεού.
Οι Αίνοι επισφραγίζονται μέ τό Δοξαστικό. Τά δοξαστικά των Κυριακών είναι ένδεκα όπως καί τά εξαποστειλάρια, ατλούν καί αυτά τό περιεχομενό τους από τά Εωθινά Ευαγγέλια, γιά τό λόγο αυτό ονομάζονται Εωθινά Δοξαστικά, συνθέτης αυτών είναι ο Αυτοκράτορος Λέοντος ΣΤ΄ ο Σοφός.
Δοξολογία – Απόστιχα – Απολυτίκια.
Τό τέλος της ορθρινής ακολουθίας, πού είναι καί τό απόγειό της, είναι η Μεγάλη Δοξολογία.Στήν Δοξολογία σταχυολογούνται στίχοι ως επί τό πλείστον από ψαλμούς, στίχοι γεμάτοι αίνο καί δοξολογία στήν μεγαλωσύνη του Θεού. Μέ τήν Δοξολογία, δηλαδή, υμνείται ο Θεός στο τέλος του Όρθρου μέ ψαλμικούς στίχους ως «καδώς» (=άγιος), όπως έτσι υμνήθηκε καί στήν αρχήτης Εσπερινής ακολουθίας μέ τόν 103ο ψαλμό. Τις Κυριακές καί τις υπόλοιπες εορταστικές ημέρες μετά τό δοξαστικό των αίνων ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία, η οποία επισφραγίζεται με τον Τρισάγιο ψαλλόμενο ακριβώς όπως στήν Θεία Λειτουργία. Τό Τρισάγιο αυτό φαίνεται, ότι αρχικά ήταν λιτανεία, μέ τήν οποία τελείωνε ο Όρθρος. Τέτοιες λιτανείες στό τέλος του Όρθρου διεσώθησαν μέχρι καί σήμερα όπως στήν εορτή του Τιμίου Σταυρού, καί τό Μεγ. Σάββατο (λιτανεία Επιταφείου). Μετά τό Τρισάγιο ψάλλεται τό Απολυτίκιο της Εορτής, τις Κυριακές τό «Σήμερον σωτηρία…».
Τις Καθημέρες χωρίς εορτή Αγίου, μετά τούς Αίνους αναγινώσκεται χύμα η Μικρά Δοξολογία. Εάν δέν υπάρχουν στιχήρα στούς αίνους, αναγινώσκονται οι ψαλμοί ρμη΄(148), ρμθ΄(149) καί ρν΄(150), σήμερα, όμως, συνήθως παραλείπονται, οπότε μετά τά εξαποστειλάρια αναγινώσκεται η Μικρά Δοξολογία.
Μετά τήν Δοξολογία λέγονται από τόν Ιερέα τά Πληρωτικά καί ψάλλονται τά Απόστιχα του Όρθρου από τήν Παρακλητική τό πρώτο χωρίς στίχο, τά άλλα δύο μέ στίχους. «Ενεπλήσθημεν του ελέους σου, Κύριε,…», «Καί έστω η λαμπρότης Κυρίου…».
Μετά από τά απόστιχα απαγγέλεται από τόν Ιερέα ο ψαλμικός στίχος «Αγαθόν τό εξομολογείσθαι τό Κυρίω…» {ψαλμός ςα΄(91) στιχ. α΄2-3}. Ο αναγνώστης λέει τό Τρισάγιο καί τέλος ψάλλονται τά Απολυτίκια της ημέρας.
Απόλυση του Όρθρου.
Τό τέλος του Όρθρου είναι ανάλογο με αυτό του Εσπερινού καί παρουσιάζει δύο περιπτώσεις:
Εάν έχει ψαλεί Δοξολογία Μεγάλη, μετά το Απολυτίκιο λέγονται εν συνεχεία η Εκτενή δέησις, τα Πληρωτικά, και γίνεται Απόλυση όπως στον Εσπερινό.
Εάν έχει αναγνωσθεί η Μικρή Δοξολογία, μετά το Απολυτίκιο λέγεται μόνο η Εκτενής γιατί τα Πληρωτικά έχουν λεχθεί ήδη πρίν από τα Απόστιχα και γίνεται Απόλυση όπως στον Εσπερινό.
Κανονικά πρίν από την απόλυση του Όρθρου πρέπει να επισυνάπτεται η Α΄ Ώρα αυτό όμως δέν γίνεται σήμερα στούς Ενοριακούς Ναούς. Επίσης στις Ενορίες, όταν πρόκειται νά επακολουθήσει Θεία Λειτουργία δέν λέγονται στόν όρθρο οι δεήσεις καί η απόλυση αλλά διαβάζονται μυστικός από τόν Ιερέα όταν ψάλλεται η Δοξολογία ή τά Απόστιχα.
ΟΡΘΡΟΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
Ιερευς:
Ευλογητός ο Θεός…, Βασιλεύς ουράνιε…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Αναγνωστης:
Τα τρία τροπάρια: Σώσον, Κύριετον λαόν σου…
Ιερευς:
Ελέησον ημάς…, Ότι ελεήμον…
Αναγνωστης:
Σε κάθε αίτηση λέγει «Κύριε, ελέησον»(γ΄), και μετά την εκφώνηση «Εν ονόματι Κύρίου…».
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Αμήν. Εξάψαλμος.
Ιερευς:
Μεγάλη Συναπτή (Ειρηνικά).
Χορος:
Θεός Κύριος… (δ΄) με στίχους. Αναστάσιμο Απολυτίκιο. Δόξα… το ίδιο ή του εορταζόμένου αγίου εάν υπάρχει. Καί νύν… το Θεοτοκίο του ιδίου ήχου με το Δόξα…
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος…».
Χορος:
Καθίσματα αναστάσιμα της Παρακλητικής και Ευλογητάρια αναστάσιμα.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι ηυλόγηταί σου…».
Αναγνωστης:
Υπακοή του ήχου.
Χορος:
Αναβαθμοί – Προκείμενο.
Ιερευς:
Του Κυρίου δεηθώμεν. – Ότι άγιος εί ο Θεός ημών…
Χορος:
Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον.(εκ γ).
Ιερευς:
Το Εωθινό Ευαγγέλιο.
Αναγνωστης:
Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι…
Χορος:
Ο Ν΄ (50ος) ψαλμός, εμμελώς. Δόξα Ταίς των Αποστόλων…, Καί νύν… Ταίς της Θεοτόκου…, Ελεησόν με ο Θεός… Αναστάς ο Ιησούς… ή τα αντίστοιχα κατά την περίοδο του Τρωδίου: Της μετανοίας… κ.τ.λ.
Ιερευς:
Σώσον ο Θεός τόν λαόν σου…
Χορος:
Κύριε, ελέησον δώδεκα φορές εναλάξ.
Ιερευς:
Ελέει και οικτιρμοίς…
Χορος:
Οι Κανόνες Α΄& Γ΄ ωδή της Παρακλητικής ή του Τριωδίου και του Μηναίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σύ εί ο Θεός ημών…».
Χορος:
Μεσώδια Καθίσματα από Μηναίο ή του Τρωδίου (περίοδο Τριωδίου). Κανόνες Δ΄- Ε΄& ΣΤ΄ ωδές (εάν θέλουμε).
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Σύ γάρ εί ο βασιλεύς…».
Αναγνωστης:
Κοντάκιο – Οίκος – Συναξάριο.
Χορος:
Καταβασίες. Η η΄ ωδή με τον στίχο «Αινούμεν, ευλογούμεν…».
Ιερευς:
Την Θεοτόκον και μητέρα…
Χορος:
Μεγαλυνάρια της Θεοτόκου (Την τιμιωτέραν…). Θ΄ Καταβασία.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σε αινούσι…».
Χορος:
Άγιος Κύριος ο Θεός ημών… – Εξαποστειλάρια (Εωθινό Κυριακής, Αγίου και Θεοτοκίον). Πασαπνοάρια από Παρακλητική & Μηναίο όπως ορίζει το τυπικό. Δοξαστικό εωθινό όπως ορίζει το τυπικό, Καί νυν… Υπερευλογημένη υπάρχεις… Δοξολογία μεγάλη και το απολυτίκιο, Σήμερον σωτηρία…
Μετά αρχίζει η Θεία Λειτουργία.
Ευλογητός ο Θεός…, Βασιλεύς ουράνιε…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Αναγνωστης:
Τα τρία τροπάρια: Σώσον, Κύριετον λαόν σου…
Ιερευς:
Ελέησον ημάς…, Ότι ελεήμον…
Αναγνωστης:
Σε κάθε αίτηση λέγει «Κύριε, ελέησον»(γ΄), και μετά την εκφώνηση «Εν ονόματι Κύρίου…».
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Αμήν. Εξάψαλμος.
Ιερευς:
Μεγάλη Συναπτή (Ειρηνικά).
Χορος:
Θεός Κύριος… (δ΄) με στίχους. Αναστάσιμο Απολυτίκιο. Δόξα… το ίδιο ή του εορταζόμένου αγίου εάν υπάρχει. Καί νύν… το Θεοτοκίο του ιδίου ήχου με το Δόξα…
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος…».
Χορος:
Καθίσματα αναστάσιμα της Παρακλητικής και Ευλογητάρια αναστάσιμα.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι ηυλόγηταί σου…».
Αναγνωστης:
Υπακοή του ήχου.
Χορος:
Αναβαθμοί – Προκείμενο.
Ιερευς:
Του Κυρίου δεηθώμεν. – Ότι άγιος εί ο Θεός ημών…
Χορος:
Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον.(εκ γ).
Ιερευς:
Το Εωθινό Ευαγγέλιο.
Αναγνωστης:
Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι…
Χορος:
Ο Ν΄ (50ος) ψαλμός, εμμελώς. Δόξα Ταίς των Αποστόλων…, Καί νύν… Ταίς της Θεοτόκου…, Ελεησόν με ο Θεός… Αναστάς ο Ιησούς… ή τα αντίστοιχα κατά την περίοδο του Τρωδίου: Της μετανοίας… κ.τ.λ.
Ιερευς:
Σώσον ο Θεός τόν λαόν σου…
Χορος:
Κύριε, ελέησον δώδεκα φορές εναλάξ.
Ιερευς:
Ελέει και οικτιρμοίς…
Χορος:
Οι Κανόνες Α΄& Γ΄ ωδή της Παρακλητικής ή του Τριωδίου και του Μηναίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σύ εί ο Θεός ημών…».
Χορος:
Μεσώδια Καθίσματα από Μηναίο ή του Τρωδίου (περίοδο Τριωδίου). Κανόνες Δ΄- Ε΄& ΣΤ΄ ωδές (εάν θέλουμε).
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Σύ γάρ εί ο βασιλεύς…».
Αναγνωστης:
Κοντάκιο – Οίκος – Συναξάριο.
Χορος:
Καταβασίες. Η η΄ ωδή με τον στίχο «Αινούμεν, ευλογούμεν…».
Ιερευς:
Την Θεοτόκον και μητέρα…
Χορος:
Μεγαλυνάρια της Θεοτόκου (Την τιμιωτέραν…). Θ΄ Καταβασία.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σε αινούσι…».
Χορος:
Άγιος Κύριος ο Θεός ημών… – Εξαποστειλάρια (Εωθινό Κυριακής, Αγίου και Θεοτοκίον). Πασαπνοάρια από Παρακλητική & Μηναίο όπως ορίζει το τυπικό. Δοξαστικό εωθινό όπως ορίζει το τυπικό, Καί νυν… Υπερευλογημένη υπάρχεις… Δοξολογία μεγάλη και το απολυτίκιο, Σήμερον σωτηρία…
Μετά αρχίζει η Θεία Λειτουργία.
ΟΡΘΡΟΣ ΕΟΡΤΩΝ
Ιερευς:
Ευλογητός ο Θεός…, Βασιλεύς ουράνιε…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Αναγνωστης:
Τα τρία τροπάρια: Σώσον, Κύριε τον λαόν σου…
Ιερευς:
Ελέησον ημάς…, Ότι ελεήμον…
Αναγνωστης:
Σε κάθε αίτηση λέγει «Κύριε, ελέησον» τρίς, και μετά την εκφώνηση «Εν ονόματι Κύρίου…».
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Αμήν. Εξάψαλμος.
Ιερευς:
Μεγάλη Συναπτή (Ειρηνικά).
Χορος:
Θεός Κύριος… (δ΄) με στίχους. Απολυτίκια της εορτής. – Σε Δεσποτοθεομητορικές εορτές το ίδιο χωρίς Δόξα… Καί νύν… - Σε εορτές αγίων: Του εορταζόμενου αγίου – Δόξα… το ίδιο, Καί νύν… το Θεοτοκίο του ιδίου ήχου με το Δόξα…
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος…».
Χορος:
Καθίσματα από το Μηναίο. – Το α΄αντίφωνο του Δ΄ ήχου: «Εκ νεότητος μου…». – Προκείμενο μετά στίχου από το Μηναίο.
Ιερευς:
Του Κυρίου δεηθώμεν. – Ότι άγιος εί ο Θεός ημών…
Χορος:
Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον. (εκ γ).
Ιερευς:
Το Ευαγγέλιο του Όρθου της εορτής.
Αναγνωστης:
Ο Ν΄ (50ος) ψαλμός, χύμα.
Χορος:
Δόξα…, Και νύν…, ότι ζητά το Μηναίο ή το τυπικό – Ελέησον με ο Θεός… το ιδιόμελο του Μηναίου.
Ιερευς:
Σώσον ο Θεός τόν λαόν σου…
Χορος:
Κύριε, ελέησον δώδεκα φορές εναλάξ.
Ιερευς:
Ελέει και οικτιρμοίς…
Χορος:
Κανόνες Α΄& Γ΄ωδές του Μηναίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σύ εί ο Θεός ημών…».
Χορος:
Μεσώδια Καθίσματα από Μηναίο. Κανόνες Δ΄- Ε΄& ΣΤ΄ ωδές εάν θέλουμε.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Σύ γάρ εί ο βασιλεύς…».
Αναγνωστης:
Κοντάκιο – Οίκος – Συναξάριο Μηναίου.
Χορος:
Καταβασίες. Η η΄ ωδή με τον στίχο «Αινούμεν,ευλογούμεν…».
Ιερευς:
Την Θεοτόκον και μητέρα…
Χορος:
Μεγαλυνάρια της Θεοτόκου (Την τιμιωτέραν…). Θ΄ Καταβασία.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σε αινούσι…».
Χορος:
Εξαποστειλάρια Μηναίου. Πασαπνοάρια με στίχους Δ΄ ή ΣΤ΄ όπως ορίζει το τυπικό. Δόξα… Του αγίου Καί νυν… Θεοτοκίο από Μηναίο. Όταν είναι Δεσποτοθεομητορική εορτή Δόξα…, Και νύν… το ίδιο μαζί. Δοξολογία μεγάλη και το απολυτίκιο της εορτής.
Μετά αρχίζει η Θεία Λειτουργία.
1. Στον Όρθρο εορτών δεν υπάρχει χρήση της Παρακλητικής.
2. Μερικές εορτές αγίων δεν έχουν Ευαγγέλιο στον Όρθρο. Έτσι καταλιμπάνουμε την τάξη του Ορθρινού Ευαγγελίου και αφού ψάλλουμε τα καθίσματα του Όρθρου από το Μηναίο, αναγινώσκουμε τον 50ο ψαλμό.
Ευλογητός ο Θεός…, Βασιλεύς ουράνιε…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Αναγνωστης:
Τα τρία τροπάρια: Σώσον, Κύριε τον λαόν σου…
Ιερευς:
Ελέησον ημάς…, Ότι ελεήμον…
Αναγνωστης:
Σε κάθε αίτηση λέγει «Κύριε, ελέησον» τρίς, και μετά την εκφώνηση «Εν ονόματι Κύρίου…».
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Αμήν. Εξάψαλμος.
Ιερευς:
Μεγάλη Συναπτή (Ειρηνικά).
Χορος:
Θεός Κύριος… (δ΄) με στίχους. Απολυτίκια της εορτής. – Σε Δεσποτοθεομητορικές εορτές το ίδιο χωρίς Δόξα… Καί νύν… - Σε εορτές αγίων: Του εορταζόμενου αγίου – Δόξα… το ίδιο, Καί νύν… το Θεοτοκίο του ιδίου ήχου με το Δόξα…
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος…».
Χορος:
Καθίσματα από το Μηναίο. – Το α΄αντίφωνο του Δ΄ ήχου: «Εκ νεότητος μου…». – Προκείμενο μετά στίχου από το Μηναίο.
Ιερευς:
Του Κυρίου δεηθώμεν. – Ότι άγιος εί ο Θεός ημών…
Χορος:
Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον. (εκ γ).
Ιερευς:
Το Ευαγγέλιο του Όρθου της εορτής.
Αναγνωστης:
Ο Ν΄ (50ος) ψαλμός, χύμα.
Χορος:
Δόξα…, Και νύν…, ότι ζητά το Μηναίο ή το τυπικό – Ελέησον με ο Θεός… το ιδιόμελο του Μηναίου.
Ιερευς:
Σώσον ο Θεός τόν λαόν σου…
Χορος:
Κύριε, ελέησον δώδεκα φορές εναλάξ.
Ιερευς:
Ελέει και οικτιρμοίς…
Χορος:
Κανόνες Α΄& Γ΄ωδές του Μηναίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σύ εί ο Θεός ημών…».
Χορος:
Μεσώδια Καθίσματα από Μηναίο. Κανόνες Δ΄- Ε΄& ΣΤ΄ ωδές εάν θέλουμε.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Σύ γάρ εί ο βασιλεύς…».
Αναγνωστης:
Κοντάκιο – Οίκος – Συναξάριο Μηναίου.
Χορος:
Καταβασίες. Η η΄ ωδή με τον στίχο «Αινούμεν,ευλογούμεν…».
Ιερευς:
Την Θεοτόκον και μητέρα…
Χορος:
Μεγαλυνάρια της Θεοτόκου (Την τιμιωτέραν…). Θ΄ Καταβασία.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σε αινούσι…».
Χορος:
Εξαποστειλάρια Μηναίου. Πασαπνοάρια με στίχους Δ΄ ή ΣΤ΄ όπως ορίζει το τυπικό. Δόξα… Του αγίου Καί νυν… Θεοτοκίο από Μηναίο. Όταν είναι Δεσποτοθεομητορική εορτή Δόξα…, Και νύν… το ίδιο μαζί. Δοξολογία μεγάλη και το απολυτίκιο της εορτής.
Μετά αρχίζει η Θεία Λειτουργία.
1. Στον Όρθρο εορτών δεν υπάρχει χρήση της Παρακλητικής.
2. Μερικές εορτές αγίων δεν έχουν Ευαγγέλιο στον Όρθρο. Έτσι καταλιμπάνουμε την τάξη του Ορθρινού Ευαγγελίου και αφού ψάλλουμε τα καθίσματα του Όρθρου από το Μηναίο, αναγινώσκουμε τον 50ο ψαλμό.
ΟΡΘΡΟΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΩΝ
Ιερευς:
Ευλογητός ο Θεός…, Βασιλεύς ουράνιε…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Αναγνωστης:
Τα τρία τροπάρια: Σώσον, Κύριε τον λαόν σου…
Ιερευς:
Ελέησον ημάς…, Ότι ελεήμον…
Αναγνωστης:
Σε κάθε αίτηση λέγει «Κύριε, ελέησον» τρίς, και μετά την εκφώνηση «Εν ονόματι Κύρίου…».
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Αμήν. Εξάψαλμος.
Ιερευς:
Μεγάλη Συναπτή (Ειρηνικά).
Χορος:
Θεός Κύριος… (δ΄) με στίχους. Απολυτίκια του αγίου της ημέρας ή της ημέρας της εβδομάδος, όταν δεν έχει εορτή. – Δόξα… το ίδιο, Καί νύν… το Θεοτοκίο του ιδίου ήχου με το Δόξα…
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος…».
Χορος:
Καθίσματα από την Παρακλητική.
Αναγνωστης:
Ο Ν΄ (50ος) ψαλμός, χύμα.
Χορος:
Κανόνες Α΄& Γ΄ωδές από Πρακλητική καί Μηναίο. Ειρμός Γ΄ ωδής από Μηναίο.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σύ εί ο Θεός ημών…».
Χορος:
Μεσώδια Καθίσματα από Μηναίο. Κανόνες Δ΄- Ε΄& ΣΤ΄ ωδές. Ειρμός ΣΤ΄ ωδής από Μηναίο.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Σύ γάρ εί ο βασιλεύς…».
Αναγνωστης:
Κοντάκιο – Οίκος – Συναξάριο Μηναίου.
Χορος:
Κανόνες Ζ΄, Η΄ & Θ΄. Ειρμός Η΄ ωδής από Μηναίο, με τον στίχο «Αινούμεν,ευλογούμεν…».
Ιερευς:
Την Θεοτόκον και μητέρα…
Χορος:
Μεγαλυνάρια της Θεοτόκου (Την τιμιωτέραν…). Ειρμός Θ΄ ωδής από Μηναίο και το Άξιον εστί… και κατάληξη.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σε αινούσι…».
Χορος:
Εξαποστειλάρια Μηναίου, εάν δεν υπάρχουν ψάλλουμε της ημέρας από το Ωρολόγιο. Ψαλμοί 148 – 149 –150 και ψάλλουμε τους αίνους του Μηναίου εάν υπάρχουν. Εάν δεν υπάρχουν λέμε το Δόξα… Καί νυν… και αμέσως «Σοι δόξα πρέπει…» και τη Μικρή Δοξολογία.
Ιερευς:
Τα Πληρωτικά – Ειρήνη πάσι – Σόν γάρ εστι το ελεείν...
Χορος:
Απόστιχα Παρακλητικής με στίχους. – Δόξα του Μηναίου εάν έχει. Εάν δεν έχει τότε ψάλλουμε από την Παρακλητική.
Ιερευς:
Αγαθόν το εξομολογείσθαι…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Χορος:
Απολυτίκιο της ημέρας ή της ημέρας της εβδομάδος, όταν δεν έχει εορτή. – Δόξα… το ίδιο, Καί νύν… το Θεοτοκίο του ιδίου ήχου με το Δόξα…
Μετά αρχίζει η Θεία Λειτουργία.
ΟΡΘΡΟΣ ΣΑΒΒΑΤΟΥ
Ιερευς:
Ευλογητός ο Θεός…, Βασιλεύς ουράνιε…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Αναγνωστης:
Τα τρία τροπάρια: Σώσον, Κύριε τον λαόν σου…
Ιερευς:
Ελέησον ημάς…, Ότι ελεήμον…
Αναγνωστης:
Σε κάθε αίτηση λέγει «Κύριε, ελέησον» τρίς, και μετά την εκφώνηση «Εν ονόματι Κύρίου…».
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Αμήν. Εξάψαλμος.
Ιερευς:
Μεγάλη Συναπτή (Ειρηνικά).
Χορος:
Αλληλούϊα (γ΄) τετράκις με στίχους. Απολυτίκια: α) το Μαρτυρικό. β) Νεκρόσυμο. γ) Θεοτοκίο.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος…».
Χορος:
Καθίσματα Μαρτυρικά – Νεκρώσιμα από την Παρακλητική. Μετά ο Άμωμος και τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια (και τα δύο για τους κληρικούς).
Ιερευς:
Μνημονεύει των κεκοιμημένων
Χορος:
Τα νεκρώσιμα καθίσματα: Ανάπαυσον, Σωτήρ ημών…κτ.λ.
Αναγνωστης:
Ο Ν΄ (50ος) ψαλμός, χύμα.
Χορος:
Κανόνες Α΄& Γ΄ωδές από Πρακλητική καί Μηναίο. Ειρμός Γ΄ ωδής από Μηναίο.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σύ εί ο Θεός ημών…».
Χορος:
Μεσώδια Καθίσματα από Μηναίο. Κανόνες Δ΄- Ε΄& ΣΤ΄ ωδές. Ειρμός ΣΤ΄ ωδής από Μηναίο.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Σύ γάρ εί ο βασιλεύς…».
Αναγνωστης:
Κοντάκιο – Οίκος – Συναξάριο Μηναίου.
Χορος:
Κανόνες Ζ΄, Η΄ & Θ΄. Ειρμός Η΄ ωδής από Μηναίο, με τον στίχο «Αινούμεν,ευλογούμεν…».
Ιερευς:
Την Θεοτόκον και μητέρα…
Χορος:
Μεγαλυνάρια της Θεοτόκου (Την τιμιωτέραν…). Ειρμός Θ΄ ωδής από Μηναίο και το Άξιον εστί… και κατάληξη.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σε αινούσι…».
Χορος:
Εξαποστειλάρια Μηναίου, εάν δεν υπάρχουν ψάλλουμε της ημέρας από το Ωρολόγιο. Ψαλμοί 148 – 149 –150 και ψάλλουμε τους αίνους της Παρακλητικής. Δόξα… Καί νυν… και αμέσως «Σοι δόξα πρέπει…» και τη Μικρή Δοξολογία (χύμα).
Ιερευς:
Τα Πληρωτικά – Ειρήνη πάσι – Σόν γάρ εστι το ελεείν...
Χορος:
Απόστιχα Παρακλητικής με στίχους. – Δόξα του της Παρακλητικής. Το Μηναίο δεν έχει ποτέ.
Ιερευς:
Αγαθόν το εξομολογείσθαι…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Χορος:
Απολυτίκιο του Σαββάτου, ότι είπαμε στο Αλληλούϊα. Δόξα… Καί νύν… το Θεοτοκίο.
Μετά αρχίζει η Θεία Λειτουργία.
Σημείωση: Αυτή η τάξη γίνεται όταν στον Εσπερινό του Αγίου που εορτάζεται το Σαββάτο, δεν υπάρχει κανένα Δοξαστικό ιδιόμελο. Εάν υπάρχει έστω και ένα Δοξαστικό στα εσπέρια στιχηρά του Αγίου, τότε αυτή η τάξη του Σαββάτου καταλιμπάνεται και ακολουθείται η τάξη του Όρθρου των καθιμερινών.
Ευλογητός ο Θεός…, Βασιλεύς ουράνιε…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Αναγνωστης:
Τα τρία τροπάρια: Σώσον, Κύριε τον λαόν σου…
Ιερευς:
Ελέησον ημάς…, Ότι ελεήμον…
Αναγνωστης:
Σε κάθε αίτηση λέγει «Κύριε, ελέησον» τρίς, και μετά την εκφώνηση «Εν ονόματι Κύρίου…».
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Αμήν. Εξάψαλμος.
Ιερευς:
Μεγάλη Συναπτή (Ειρηνικά).
Χορος:
Αλληλούϊα (γ΄) τετράκις με στίχους. Απολυτίκια: α) το Μαρτυρικό. β) Νεκρόσυμο. γ) Θεοτοκίο.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος…».
Χορος:
Καθίσματα Μαρτυρικά – Νεκρώσιμα από την Παρακλητική. Μετά ο Άμωμος και τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια (και τα δύο για τους κληρικούς).
Ιερευς:
Μνημονεύει των κεκοιμημένων
Χορος:
Τα νεκρώσιμα καθίσματα: Ανάπαυσον, Σωτήρ ημών…κτ.λ.
Αναγνωστης:
Ο Ν΄ (50ος) ψαλμός, χύμα.
Χορος:
Κανόνες Α΄& Γ΄ωδές από Πρακλητική καί Μηναίο. Ειρμός Γ΄ ωδής από Μηναίο.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σύ εί ο Θεός ημών…».
Χορος:
Μεσώδια Καθίσματα από Μηναίο. Κανόνες Δ΄- Ε΄& ΣΤ΄ ωδές. Ειρμός ΣΤ΄ ωδής από Μηναίο.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Σύ γάρ εί ο βασιλεύς…».
Αναγνωστης:
Κοντάκιο – Οίκος – Συναξάριο Μηναίου.
Χορος:
Κανόνες Ζ΄, Η΄ & Θ΄. Ειρμός Η΄ ωδής από Μηναίο, με τον στίχο «Αινούμεν,ευλογούμεν…».
Ιερευς:
Την Θεοτόκον και μητέρα…
Χορος:
Μεγαλυνάρια της Θεοτόκου (Την τιμιωτέραν…). Ειρμός Θ΄ ωδής από Μηναίο και το Άξιον εστί… και κατάληξη.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σε αινούσι…».
Χορος:
Εξαποστειλάρια Μηναίου, εάν δεν υπάρχουν ψάλλουμε της ημέρας από το Ωρολόγιο. Ψαλμοί 148 – 149 –150 και ψάλλουμε τους αίνους της Παρακλητικής. Δόξα… Καί νυν… και αμέσως «Σοι δόξα πρέπει…» και τη Μικρή Δοξολογία (χύμα).
Ιερευς:
Τα Πληρωτικά – Ειρήνη πάσι – Σόν γάρ εστι το ελεείν...
Χορος:
Απόστιχα Παρακλητικής με στίχους. – Δόξα του της Παρακλητικής. Το Μηναίο δεν έχει ποτέ.
Ιερευς:
Αγαθόν το εξομολογείσθαι…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Χορος:
Απολυτίκιο του Σαββάτου, ότι είπαμε στο Αλληλούϊα. Δόξα… Καί νύν… το Θεοτοκίο.
Μετά αρχίζει η Θεία Λειτουργία.
Σημείωση: Αυτή η τάξη γίνεται όταν στον Εσπερινό του Αγίου που εορτάζεται το Σαββάτο, δεν υπάρχει κανένα Δοξαστικό ιδιόμελο. Εάν υπάρχει έστω και ένα Δοξαστικό στα εσπέρια στιχηρά του Αγίου, τότε αυτή η τάξη του Σαββάτου καταλιμπάνεται και ακολουθείται η τάξη του Όρθρου των καθιμερινών.
ΟΡΘΡΟΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ
Ιερευς:
Ευλογητός ο Θεός…, Βασιλεύς ουράνιε…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Τη Δευτέρα της Α΄ Νηστειών.
Αναγνωστης:
Κύριε, ελέησον (12)
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Εξάψαλμος.
Τις υπόλοιπες ημέρες.
Αναγνωστης:
Τα τρία τροπάρια: Σώσον, Κύριε τον λαόν σου…
Ιερευς:
Ελέησον ημάς…, Ότι ελεήμον…
Αναγνωστης:
Σε κάθε αίτηση λέγει «Κύριε, ελέησον» τρίς, και μετά την εκφώνηση «Εν ονόματι Κύρίου…».
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Αμήν. Εξάψαλμος.
Ιερευς:
Μεγάλη Συναπτή (Ειρηνικά).
Χορος:
Αλληλούϊα (γ΄) τέτράκις με στίχους και τα Τριαδικά Τροπάρια του ήχου της εβδομάδος. Στιχολογεί την Α΄ Στιχολογία του του ψαλτηρίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος…».
Χορος:
Τα Καθίσματα της Α΄ Στιχολογίας του ήχου της εβδομάδος (στο τέλος του Τριωδίου). Πρίν από το Θεοτοκίο ή Σταυριθεοτοκίο ψάλλεται το Μαρτυρικό τροπάριο, εάν ο άγιος έχει Κοντάκιο στο Μηναίο. Εάν δεν έχει, τότε το μαρτυρικό τροπάριο αναγινώσκεται αντί του Κοντακίου μετά την ΣΤ΄ ωδή των κανόνων. Στιχολογούμαι την Β΄Στιχολογία του ψαλτηρίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι αγαθός…».
Χορος:
Τα Καθίσματα της Β΄ Στιχολογίας της ημέρας από το Τρώδιο. Στιχολογούμαι την Γ΄ Στιχολογία του ψαλτηρίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι ηυλόγηται…».
Τα Καθίσματα της Β΄ Στιχολογίας της ημέρας από το Τρώδιο.
Αναγνωστης:
Ο Ν΄ (50ος) ψαλμός, χύμα.
Ιερευς:
Σώσον ο Θεός τον λαόν σου…
Χορος:
Κύριε, ελέησον (12).
Ιερευς:
Ελέει και οικτιρμοίς…
Αναγνωστης:
Αναγιγνώσκει τους κανόνες στιχολογών και τίε εννέα βιβλικές ωδές του ψαλτηρίου ως εξής:
Δευτέρα: Ολόκληρες την: Α΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Β΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Τρίτη: Ολόκληρες την: Β΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Α΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Τετάρτη: Ολόκληρες την: Γ΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Α΄, Β΄, Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Πέμπτη: Ολόκληρες την: Δ΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Α΄, Β΄, Γ΄, Ε΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Παρασκευή: Ολόκληρες την: Ε΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Αναγνωστης:
Μετά τις βιβλικές ωδές αναγιγνώσκεται οι κανόνες του Τριωδίου και του Μηναίου ως εξής:
Δευτέρα: α΄, γ΄ Μηναίου, α΄ ωδή Τριωδίου. Ειρμός της α΄ωδής του Τριωδίου.
Τρίτη: α΄, γ΄ Μηναίου, β΄ ωδή Τριωδίου. Ειρμός της β΄ωδής του Τριωδίου.
Τετάρτη: α΄, γ΄ Μηναίου, γ΄ ωδή Τριωδίου. Ειρμός της γ΄ωδής του Τριωδίου.
Πέμπτη: α΄, γ΄ Μηναίου. Ειρμός της γ΄ωδής Μηναίου.
Παρασκευή: α΄, γ΄ Μηναίου. Ειρμός της γ΄ωδής Μηναίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σύ ει ο Θεός…».
Χορος:
Μεσώδια Καθίσματα (Μηναίο).
Αναγνωστης:
Μετά τα Μεσώδια καθίσματα αναγινώσκονται οι εξής κανόνες:
Δευτέρα: δ΄, ε΄ & στ΄ Μηναίου. Ειρμός της στ΄ωδής του Μηναίου.
Τρίτη: δ΄, ε΄ & στ΄Μηναίου. Ειρμός της στ΄ωδής του Μηναίου.
Τετάρτη: δ΄, ε΄ & στ΄Μηναίου. Ειρμός της στ΄ωδής του Μηναίου.
Πέμπτη: δ΄, ε΄ & στ΄Μηναίου, δ΄Τριωδίου. Ειρμός της δ΄ωδής του Τριωδίου.
Παρασκευή: δ΄, ε΄ & στ΄Μηναίου. ε΄Τριωδίου. Ειρμός της ε΄ωδής του Τριωδίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Σύ γάρ εί ο βασιλεύς…».
Αναγνωστης:
Κοντάκιο του αγίου ή το Μαρτυρικό κάθισμα της ζ΄ ωδής του ήχου της ημέρας (Τριώδιο) – Συναξάριο Μηναίου.
Αναγνωστης:
Μετά το Κοντάκιο και το Συναξάριο αναγινώσκονται οι εξής κανόνες: ζ΄, η΄ & θ΄ Μηναίου, η΄, θ΄ Τριωδίου. Ειρμός της η΄ωδής του δεύτερου κανόνα του Τριωδίου. Με στίχο Αινούμεν ευλογούμεν…
Ιερευς:
Την Θεοτόκον και μητέρα…
Χορος:
Μεγαλυνάρια της Θεοτόκου (Την τιμιωτέραν…). Ειρμός Θ΄ ωδής του δευτέρου κανόνα του Τριωδίου και το Άξιον εστί… στον ήχο του ειρμού της θ΄ ωδής.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σε αινούσι…».
Χορος:
Το φωταγωγικό του ήχου της εβδομάδας (γ) από το Ωρολόγιο. Ψαλμοί 148 – 149 –150.
Ιερευς:
Σοι δόξα πρέπει, Κύριε…
Αναγνωστης:
Μικρά Δοξολογία. (Χύμα).
Ιερευς:
Τα Πληρωτικά – Ειρήνη πάσι – Σόν γάρ εστι το ελεείν...
Χορος:
Απόστιχα Αίνων του Τριωδίου με στίχους. Δόξα… Και νυν… του Τριωδίου.
Ιερευς:
Αγαθόν το εξομολογείσθαι…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Χορος:
Απολυτίκιο «Εν τω ναό εστώτες…»
Αναγνωστης:
Κύριε, ελέησον (40). Δόξα… Και νυν… Την τιμιωτέραν… Εν ονόματι Κυρίου…
Ιερευς:
Ο ών ευλογητός, Χριστός… Επουράνιε βασιλεύς… Κύριε και δέσποτα της ζωής μου…
Μετά αρχίζει α΄Ώρα.
Ευλογητός ο Θεός…, Βασιλεύς ουράνιε…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Τη Δευτέρα της Α΄ Νηστειών.
Αναγνωστης:
Κύριε, ελέησον (12)
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Εξάψαλμος.
Τις υπόλοιπες ημέρες.
Αναγνωστης:
Τα τρία τροπάρια: Σώσον, Κύριε τον λαόν σου…
Ιερευς:
Ελέησον ημάς…, Ότι ελεήμον…
Αναγνωστης:
Σε κάθε αίτηση λέγει «Κύριε, ελέησον» τρίς, και μετά την εκφώνηση «Εν ονόματι Κύρίου…».
Ιερευς:
Δόξα τη αγία και ομοουσίω…
Αναγνωστης:
Αμήν. Εξάψαλμος.
Ιερευς:
Μεγάλη Συναπτή (Ειρηνικά).
Χορος:
Αλληλούϊα (γ΄) τέτράκις με στίχους και τα Τριαδικά Τροπάρια του ήχου της εβδομάδος. Στιχολογεί την Α΄ Στιχολογία του του ψαλτηρίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σόν το κράτος…».
Χορος:
Τα Καθίσματα της Α΄ Στιχολογίας του ήχου της εβδομάδος (στο τέλος του Τριωδίου). Πρίν από το Θεοτοκίο ή Σταυριθεοτοκίο ψάλλεται το Μαρτυρικό τροπάριο, εάν ο άγιος έχει Κοντάκιο στο Μηναίο. Εάν δεν έχει, τότε το μαρτυρικό τροπάριο αναγινώσκεται αντί του Κοντακίου μετά την ΣΤ΄ ωδή των κανόνων. Στιχολογούμαι την Β΄Στιχολογία του ψαλτηρίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι αγαθός…».
Χορος:
Τα Καθίσματα της Β΄ Στιχολογίας της ημέρας από το Τρώδιο. Στιχολογούμαι την Γ΄ Στιχολογία του ψαλτηρίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι ηυλόγηται…».
Τα Καθίσματα της Β΄ Στιχολογίας της ημέρας από το Τρώδιο.
Αναγνωστης:
Ο Ν΄ (50ος) ψαλμός, χύμα.
Ιερευς:
Σώσον ο Θεός τον λαόν σου…
Χορος:
Κύριε, ελέησον (12).
Ιερευς:
Ελέει και οικτιρμοίς…
Αναγνωστης:
Αναγιγνώσκει τους κανόνες στιχολογών και τίε εννέα βιβλικές ωδές του ψαλτηρίου ως εξής:
Δευτέρα: Ολόκληρες την: Α΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Β΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Τρίτη: Ολόκληρες την: Β΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Α΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Τετάρτη: Ολόκληρες την: Γ΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Α΄, Β΄, Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Πέμπτη: Ολόκληρες την: Δ΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Α΄, Β΄, Γ΄, Ε΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Παρασκευή: Ολόκληρες την: Ε΄, Η΄ & Θ΄ ωδή.
Αρχή και τέλος των: Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, ΣΤ΄ & Ζ΄ ωδή.
Αναγνωστης:
Μετά τις βιβλικές ωδές αναγιγνώσκεται οι κανόνες του Τριωδίου και του Μηναίου ως εξής:
Δευτέρα: α΄, γ΄ Μηναίου, α΄ ωδή Τριωδίου. Ειρμός της α΄ωδής του Τριωδίου.
Τρίτη: α΄, γ΄ Μηναίου, β΄ ωδή Τριωδίου. Ειρμός της β΄ωδής του Τριωδίου.
Τετάρτη: α΄, γ΄ Μηναίου, γ΄ ωδή Τριωδίου. Ειρμός της γ΄ωδής του Τριωδίου.
Πέμπτη: α΄, γ΄ Μηναίου. Ειρμός της γ΄ωδής Μηναίου.
Παρασκευή: α΄, γ΄ Μηναίου. Ειρμός της γ΄ωδής Μηναίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σύ ει ο Θεός…».
Χορος:
Μεσώδια Καθίσματα (Μηναίο).
Αναγνωστης:
Μετά τα Μεσώδια καθίσματα αναγινώσκονται οι εξής κανόνες:
Δευτέρα: δ΄, ε΄ & στ΄ Μηναίου. Ειρμός της στ΄ωδής του Μηναίου.
Τρίτη: δ΄, ε΄ & στ΄Μηναίου. Ειρμός της στ΄ωδής του Μηναίου.
Τετάρτη: δ΄, ε΄ & στ΄Μηναίου. Ειρμός της στ΄ωδής του Μηναίου.
Πέμπτη: δ΄, ε΄ & στ΄Μηναίου, δ΄Τριωδίου. Ειρμός της δ΄ωδής του Τριωδίου.
Παρασκευή: δ΄, ε΄ & στ΄Μηναίου. ε΄Τριωδίου. Ειρμός της ε΄ωδής του Τριωδίου.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Σύ γάρ εί ο βασιλεύς…».
Αναγνωστης:
Κοντάκιο του αγίου ή το Μαρτυρικό κάθισμα της ζ΄ ωδής του ήχου της ημέρας (Τριώδιο) – Συναξάριο Μηναίου.
Αναγνωστης:
Μετά το Κοντάκιο και το Συναξάριο αναγινώσκονται οι εξής κανόνες: ζ΄, η΄ & θ΄ Μηναίου, η΄, θ΄ Τριωδίου. Ειρμός της η΄ωδής του δεύτερου κανόνα του Τριωδίου. Με στίχο Αινούμεν ευλογούμεν…
Ιερευς:
Την Θεοτόκον και μητέρα…
Χορος:
Μεγαλυνάρια της Θεοτόκου (Την τιμιωτέραν…). Ειρμός Θ΄ ωδής του δευτέρου κανόνα του Τριωδίου και το Άξιον εστί… στον ήχο του ειρμού της θ΄ ωδής.
Ιερευς:
Αίτηση και εκφώνηση «Ότι σε αινούσι…».
Χορος:
Το φωταγωγικό του ήχου της εβδομάδας (γ) από το Ωρολόγιο. Ψαλμοί 148 – 149 –150.
Ιερευς:
Σοι δόξα πρέπει, Κύριε…
Αναγνωστης:
Μικρά Δοξολογία. (Χύμα).
Ιερευς:
Τα Πληρωτικά – Ειρήνη πάσι – Σόν γάρ εστι το ελεείν...
Χορος:
Απόστιχα Αίνων του Τριωδίου με στίχους. Δόξα… Και νυν… του Τριωδίου.
Ιερευς:
Αγαθόν το εξομολογείσθαι…
Αναγνωστης:
Τρισάγιο.
Ιερευς:
Ότι σου εστίν…
Χορος:
Απολυτίκιο «Εν τω ναό εστώτες…»
Αναγνωστης:
Κύριε, ελέησον (40). Δόξα… Και νυν… Την τιμιωτέραν… Εν ονόματι Κυρίου…
Ιερευς:
Ο ών ευλογητός, Χριστός… Επουράνιε βασιλεύς… Κύριε και δέσποτα της ζωής μου…
Μετά αρχίζει α΄Ώρα.
ΟΙ ΩΡΕΣ
Ωρες καλούνται τέσσερις σύντομες ακολουθίες της ημερονύκτου προσευχής τελούμενες κατά τήν α΄, γ΄, στ΄ καί θ΄ώρα της ημέρας, δηλαδή για εμάς 7η π.μ., 9η π.μ., τήν 12η μεσημβρινή καί 3η μ.μ.*
Από τις ώρες οι τρεις (γ΄, στ΄ και θ΄) είναι αρχαιότερες καί αντιστοιχούν μέ αυτές τις ώρες πού ετελούντο στό Ναό του Σολομώντος. Συνδέθηκαν όμως μέ τά σωτηριολογικά γεγονότα – συμβάντα της δράση του Σωτήρος Χριστού. Δηλαδή η Γ΄ Ώρα αναφέρεται στήν κάθοδο του Αγίου Πνεύματος κατά τήν ημέρα της Πεντηκοστής. Η ΣΤ΄ Ώρα έχει ως θέμα τήν Σταύρωση του Κυρίου. είναι μία ευχαριστία γιά τήν μεγάλη αγάπη του Χριστού, που σταυρώθηκε γιά τήν σωτηρία μας. Η Θ΄ Ώρα αναφέρεται στόν σταυρικό θάνατο του Κυρίου. Βάση των θεμάτων αυτών έχει γίνει η επιλογή των Ψαλμών, Τροπαρίων καί Ευχών γιά κάθε ώρα.
Η Α΄ Ώρα προστέθηκε αργότερα κατά τόν ε΄αιώνα από τούς Μοναχούς γιά νά εμποδιστεί η ανάπαυσις αυτών από τήν λήξη του Όρθρου μέχρι τό πρωί. Γιά τό λόγο αυτό έχει σάν θέμα της τήν έλευση του αισθητού φωτός, τό οποίο είναι εικόνα του νοητού φωτός, του Χριστού, καί η αίτηση της θείας ευλογίας γιά τά καθημερινά έργα.
Οι Ώρες είναι οι συντομότερες καί απλούστερες ακολουθίες της νυχθημέρου, έχουν πάντοτε τόν ίδιο τύπο (όπως τό Απόδειπνο καί τό Μεσονυκτικό) καί ελάχιστα αλλάζουν από ημέρα σέ ημέρα. Ακολουθούν όλες τό παρακάτω διάγραμμα:
1. Εναρκτήριον Τρισάγιον (μόνο η Γ΄ και η Θ΄ Ώρα).
2. «Δεύτε προσκυνήσωμεν…». Τρεις ψαλμοί σταθεροί γιά κάθε Ώρα.
3. Τροπάριο της Ώρας (κατά την Μεγ. Τεσσαρακοστή) ή το Απολυτίκιο της ημέρας (για το υπόλοιπο χρινικο διάστημα του έτους).
4. Θεοτοκίο σταθερό πάντοντε γιά κάθε Ώρα.
5. Προκείμενο (στίχος ψαλμού), ίδιος για κάθε Ώρα.
6. Τρισάγιο.
7. Τρία τροπάρια σταθερά γιά κάθε Ώρα (κατά τήν Μεγ. Τεσσαρακοστή) ή τό Κοντάκιο της ημέρας (γιά τό υπόλοιπο χρονικό διάστημα του έτους).
8. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) φορές. «Ο εν παντί καιρώ…». Ευλογία μέ τό «Ο Θεός οικτειρήσαι ημάς…».
9. Ευχή της Ώρας.
10. Απόλυση.
Τά ειδικά στοιχεία γιά κάθε Ώρα βρίσκονται στό Ωρολόγιο μέ τήν προβλεπόμενοι τάξη.
Σήμερα στις Ιερές Μονές οι Ώρες αναγινώσκονται καθημερινά. Η Α΄ Ώρα επισυνάπτεται στόν Όρθρο καί γιά τό λόγο αυτό στερείται εναρκτήριου Τρισαγίου. Η ΣΤ΄ Ώρα επισυνάπτεται στήν Γ΄ Ώρα καί αυτή επίσης στερείται εναρκτήριου Τρισαγίου. Μετά από τήν Ώρα αυτή τελείται η Θεία Λειτουργία ή η Ακολουθία των Τυπικών. Η Θ΄ Ώρα τελείται πρίν τον Εσπερινό.
Στις Ενορίες όλες οι Ώρες αναγινώσκονται μόνο κατά τήν Μεγ. Τεσσακοστή, λέγονται όλες μαζί καί γιά τόν λόγο αυτό δέν λέγεται τό Τρισάγιο στήν αρχή κάθε Ώρας ούτε γίνεται Απόλυση στό τελός της κάθε Ώρας. Γιά τό υπόλοιπο διάστημα του έτους αναγινώσκεται μόνο η Θ΄ Ώρα πρίν από τόν Εσπερινό. Εάν ακολουθεί Εσπερινός μέ Είσοδο γίνεται στό τέλος Απόλυση, διαφορετικά μετά τήν Ευχή της Ώρας αρχίζει αμέσως ο Εσπερινός από του «Δεύτε προσκυνήσωμεν…».
Στις παραμονές των Χριστουγέννων καί των Θεοφανείων καί τήν Μεγ. Παρασκευή ψάλλονται αντί τόν συνηθισμένων Ωρών οι λεγόμενες Μεγάλες Ώρες. Σέ αυτές οι συνήθεις ψαλμοί (εκτός ενός ψαλμού γιά κάθε Ώρα) αντικαθίστανται μέ άλλους ψαλμούς κατάλληλους γιά τήν εορτή, μεταξύ του Θεοτοκίου καί του Προκειμένου κάθε Ώρας παρεμβάλλονται Ιδιόμελα, Προφητεία, Απόστολος καί Ευαγγέλιο.
Ο λόγιος Ιερέας Νικόλαος του Μαλαξού (ιστ΄ αιώνας), πρωτόπαπας Ναυπλίου, συνέθεσε τήν Ακολουθεία Μεγάλων Ώρων καί γιά τήν εορτή της Πεντηκοστής καί ψαλλόταν τήν Παρασκευή πρίν τήν Εορτή. Η ακολουθία όμως αυτή δέν επικράτησε, μολονότι συμπεριελήφθη σέ δύο εκδόσεις του Πεντηκοσταρίου (1552 και 1579).
* Πρέπει νά γνωρίζούμε ότι οι Ώρες συνετάχθησαν σέ εποχή που ίσχυε ακόμη ο παλαιός τρόπος αριθμήσεως των Ωρών του ημερονύκτου. Γιά τήν αντιστοιχία πρός τήν δική μας αρίθμηση πρέπει σέ κάθε ώρα να προσθέτουμε τόν αριθμό 6. Έτσι Η Α΄ Ώρα είναι η 7η πρωινή (1+6=7), η Γ΄ Ώρα είναι η 9η πρωϊνη (3+6=9), η ΣΤ΄ Ώρα είναι η 12η μεσημβρινή (6+6=12), καί η Θ΄ Ώρα είναι η 3η μετά μεσημβρίας (9+6=15).
Από τις ώρες οι τρεις (γ΄, στ΄ και θ΄) είναι αρχαιότερες καί αντιστοιχούν μέ αυτές τις ώρες πού ετελούντο στό Ναό του Σολομώντος. Συνδέθηκαν όμως μέ τά σωτηριολογικά γεγονότα – συμβάντα της δράση του Σωτήρος Χριστού. Δηλαδή η Γ΄ Ώρα αναφέρεται στήν κάθοδο του Αγίου Πνεύματος κατά τήν ημέρα της Πεντηκοστής. Η ΣΤ΄ Ώρα έχει ως θέμα τήν Σταύρωση του Κυρίου. είναι μία ευχαριστία γιά τήν μεγάλη αγάπη του Χριστού, που σταυρώθηκε γιά τήν σωτηρία μας. Η Θ΄ Ώρα αναφέρεται στόν σταυρικό θάνατο του Κυρίου. Βάση των θεμάτων αυτών έχει γίνει η επιλογή των Ψαλμών, Τροπαρίων καί Ευχών γιά κάθε ώρα.
Η Α΄ Ώρα προστέθηκε αργότερα κατά τόν ε΄αιώνα από τούς Μοναχούς γιά νά εμποδιστεί η ανάπαυσις αυτών από τήν λήξη του Όρθρου μέχρι τό πρωί. Γιά τό λόγο αυτό έχει σάν θέμα της τήν έλευση του αισθητού φωτός, τό οποίο είναι εικόνα του νοητού φωτός, του Χριστού, καί η αίτηση της θείας ευλογίας γιά τά καθημερινά έργα.
Οι Ώρες είναι οι συντομότερες καί απλούστερες ακολουθίες της νυχθημέρου, έχουν πάντοτε τόν ίδιο τύπο (όπως τό Απόδειπνο καί τό Μεσονυκτικό) καί ελάχιστα αλλάζουν από ημέρα σέ ημέρα. Ακολουθούν όλες τό παρακάτω διάγραμμα:
1. Εναρκτήριον Τρισάγιον (μόνο η Γ΄ και η Θ΄ Ώρα).
2. «Δεύτε προσκυνήσωμεν…». Τρεις ψαλμοί σταθεροί γιά κάθε Ώρα.
3. Τροπάριο της Ώρας (κατά την Μεγ. Τεσσαρακοστή) ή το Απολυτίκιο της ημέρας (για το υπόλοιπο χρινικο διάστημα του έτους).
4. Θεοτοκίο σταθερό πάντοντε γιά κάθε Ώρα.
5. Προκείμενο (στίχος ψαλμού), ίδιος για κάθε Ώρα.
6. Τρισάγιο.
7. Τρία τροπάρια σταθερά γιά κάθε Ώρα (κατά τήν Μεγ. Τεσσαρακοστή) ή τό Κοντάκιο της ημέρας (γιά τό υπόλοιπο χρονικό διάστημα του έτους).
8. «Κύριε, ελέησον» μ΄ (40) φορές. «Ο εν παντί καιρώ…». Ευλογία μέ τό «Ο Θεός οικτειρήσαι ημάς…».
9. Ευχή της Ώρας.
10. Απόλυση.
Τά ειδικά στοιχεία γιά κάθε Ώρα βρίσκονται στό Ωρολόγιο μέ τήν προβλεπόμενοι τάξη.
Σήμερα στις Ιερές Μονές οι Ώρες αναγινώσκονται καθημερινά. Η Α΄ Ώρα επισυνάπτεται στόν Όρθρο καί γιά τό λόγο αυτό στερείται εναρκτήριου Τρισαγίου. Η ΣΤ΄ Ώρα επισυνάπτεται στήν Γ΄ Ώρα καί αυτή επίσης στερείται εναρκτήριου Τρισαγίου. Μετά από τήν Ώρα αυτή τελείται η Θεία Λειτουργία ή η Ακολουθία των Τυπικών. Η Θ΄ Ώρα τελείται πρίν τον Εσπερινό.
Στις Ενορίες όλες οι Ώρες αναγινώσκονται μόνο κατά τήν Μεγ. Τεσσακοστή, λέγονται όλες μαζί καί γιά τόν λόγο αυτό δέν λέγεται τό Τρισάγιο στήν αρχή κάθε Ώρας ούτε γίνεται Απόλυση στό τελός της κάθε Ώρας. Γιά τό υπόλοιπο διάστημα του έτους αναγινώσκεται μόνο η Θ΄ Ώρα πρίν από τόν Εσπερινό. Εάν ακολουθεί Εσπερινός μέ Είσοδο γίνεται στό τέλος Απόλυση, διαφορετικά μετά τήν Ευχή της Ώρας αρχίζει αμέσως ο Εσπερινός από του «Δεύτε προσκυνήσωμεν…».
Στις παραμονές των Χριστουγέννων καί των Θεοφανείων καί τήν Μεγ. Παρασκευή ψάλλονται αντί τόν συνηθισμένων Ωρών οι λεγόμενες Μεγάλες Ώρες. Σέ αυτές οι συνήθεις ψαλμοί (εκτός ενός ψαλμού γιά κάθε Ώρα) αντικαθίστανται μέ άλλους ψαλμούς κατάλληλους γιά τήν εορτή, μεταξύ του Θεοτοκίου καί του Προκειμένου κάθε Ώρας παρεμβάλλονται Ιδιόμελα, Προφητεία, Απόστολος καί Ευαγγέλιο.
Ο λόγιος Ιερέας Νικόλαος του Μαλαξού (ιστ΄ αιώνας), πρωτόπαπας Ναυπλίου, συνέθεσε τήν Ακολουθεία Μεγάλων Ώρων καί γιά τήν εορτή της Πεντηκοστής καί ψαλλόταν τήν Παρασκευή πρίν τήν Εορτή. Η ακολουθία όμως αυτή δέν επικράτησε, μολονότι συμπεριελήφθη σέ δύο εκδόσεις του Πεντηκοσταρίου (1552 και 1579).
* Πρέπει νά γνωρίζούμε ότι οι Ώρες συνετάχθησαν σέ εποχή που ίσχυε ακόμη ο παλαιός τρόπος αριθμήσεως των Ωρών του ημερονύκτου. Γιά τήν αντιστοιχία πρός τήν δική μας αρίθμηση πρέπει σέ κάθε ώρα να προσθέτουμε τόν αριθμό 6. Έτσι Η Α΄ Ώρα είναι η 7η πρωινή (1+6=7), η Γ΄ Ώρα είναι η 9η πρωϊνη (3+6=9), η ΣΤ΄ Ώρα είναι η 12η μεσημβρινή (6+6=12), καί η Θ΄ Ώρα είναι η 3η μετά μεσημβρίας (9+6=15).
ΑΛΛΕΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ ΤΗΣ ΝΥΧΘΗΜΕΡΟΥ
Στην σειρά των ακολουθιών της Νυχθημέρου περιλαμβάνονται και άλλες δευτερεύουσες ακολουθίες, οι οποίες δέν αριθμούνται ως αυτόνομες ακολουθίες αλλά επισυνάπτονται στις κύριες ακολουθίες ακολουθίες. Οι ακολουθίες αυτές είναι οι εξής:
Α. Προσευχή προοιμιακή της όλης ημερονυκτίου ακολουθίας.
Είναι σύντομη ακολουθία – ιδιωτική προσευχή μάλλον – αποτελούμενη από τό Τρισάγιο, τριών Τροπαρίων καί δύο ευχών, εκ των οποίων αναπέμπεται ευχαριστία γιά τήν διέλευση της νύκτας και για την εγερσή μας από τον ύπνο. Η προσευχή αυτή προτάσσεται της ακολουθίας του Μεσονυκτικού στα Ωρολόγια.
Β. Τά Μεσώρια.
Είναι σύντομες ακολουθίες ισάριθμες με τις ώρες, και επισυνάπτονται με τις αντίστοιχες ώρες κατά τις Τετάρτες και Παρασκεύες των νηστειών των Χριστουγέννων και των Αγίων Αποστόλων. Κάθε μεσώριο αποτελείται από τρίς ψαλμούς, του Τρισαγίου, τριων Τροπαρίων, του Κύριε, ελέησον 40άκις, ευλογία με το «Δι’ ευχών…» και Ευχής. Τά Μεσώρια είναι ασφαλώς μεταγενέστερες ακολουθίες του 5ου αιώνα προερχόμενες από ζηλωτές μοναχούς της μονής των Ακοιμήτων, που εφάρμοσε ο μοναχός Αλέξανδρος ο «Ακοίμητος», και διατηρήθηκε μέχρι τον 13ο αιώνα.
Γ. Η ακολουθία των Τυπικών.
Αυτή την ακολουθία την βρίσκουμε στα Ωρολόγια μετά την ΣΤ΄ Ώρα, αποτελείται από δύο Ψαλμούς (102ο και 145ο), των Μακαρισμών, του τροπαρίου «Χορός ο επουράνιος…» του Συμβόλου της Πίστεως, της Ευχής «Άνες, άφες…», της Κυριακής προσευχής, σειράς Κοντακίον (ή του Κοντακίου της ημέρας), του Κύριε, ελέησον 40άκις , του «Είη το όνομα Κυρίου…» και του 33ου Ψαλμού. Η ακολουθία αυτή τελείται στις μονές μετά την ΣΤ΄ Ώρα, και στις ημέρες νηστείας μετά την Θ΄ Ώρα, αντί της Θείας Λειτουργίας, της οποίας είναι «Τύπος», εξ ου και το όνομα αυτής. Αρχικά φαίνεται, ότι η ακολουθία αυτή συνδυαζόταν με την Θεία Κοινωνία, ήταν δηλαδή ένα είδος Προηγιασμένης. Αργότερα όμως απαλειφθεί η Θεία Κοινωνία από την ακολουθία αυτή και παρέμεινε σαν απομίμηση της Θείας Λειτουργίας. Όταν τελείται Θεία Λειτουργία, τά Τυπικά παρεμβάλλονται σε αυτή ή παραλείπονται.
Δ. Η ακολουθία της Τραπέζης.
Πρόκειται για την ακολουθία που γίνεται πρίν από το γεύμα ή τον δείπνο και μετά από αυτό ευχαριστία. Στα Ωρολόγια υπάρχουν δύο ακολουθίες, μία για το γεύμα μετά την ακολουθία των Τυπικών και η άλλη για τον δείπνο μετά τον Εσπερινό. Η πρώτη είναι εκτενέστερη και περιλαμβάνει πρίν από το γεύμα τον 144ο Ψαλμό και την ευλόγηση της Τράπεζας, μετά το γεύμα ευχαριστηρίους ευχάς, τροπάρια και τον 121ο Ψαλμό. Η δεύτερη είναι σύντομη και περιλαμβάνει στην αρχή αντί Ψαλμού ένα μόνο ψαλμικό στίχο «Φάγοντες πένητες…» (ψαλμός κα΄27), και στο τέλος δεν έχει επίσης Ψαλμό.
Και στις δύο ακολουθίες παρεμβάλλεται η Ύψωση της Παναγίας, ύψωση δηλαδη τριγωνικής μερίδος άρτου προς τιμή της Θεοτόκου κατά παλαιά ευλαβή συνήθεια των μοναχών. Σε αυτή την συνήθεια μπορούμε να αναζητήσουμε την ύψωση του αντίδωρου κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας μετά το «Εξαιρέτως της Παναγίας…».
Α. Προσευχή προοιμιακή της όλης ημερονυκτίου ακολουθίας.
Είναι σύντομη ακολουθία – ιδιωτική προσευχή μάλλον – αποτελούμενη από τό Τρισάγιο, τριών Τροπαρίων καί δύο ευχών, εκ των οποίων αναπέμπεται ευχαριστία γιά τήν διέλευση της νύκτας και για την εγερσή μας από τον ύπνο. Η προσευχή αυτή προτάσσεται της ακολουθίας του Μεσονυκτικού στα Ωρολόγια.
Β. Τά Μεσώρια.
Είναι σύντομες ακολουθίες ισάριθμες με τις ώρες, και επισυνάπτονται με τις αντίστοιχες ώρες κατά τις Τετάρτες και Παρασκεύες των νηστειών των Χριστουγέννων και των Αγίων Αποστόλων. Κάθε μεσώριο αποτελείται από τρίς ψαλμούς, του Τρισαγίου, τριων Τροπαρίων, του Κύριε, ελέησον 40άκις, ευλογία με το «Δι’ ευχών…» και Ευχής. Τά Μεσώρια είναι ασφαλώς μεταγενέστερες ακολουθίες του 5ου αιώνα προερχόμενες από ζηλωτές μοναχούς της μονής των Ακοιμήτων, που εφάρμοσε ο μοναχός Αλέξανδρος ο «Ακοίμητος», και διατηρήθηκε μέχρι τον 13ο αιώνα.
Γ. Η ακολουθία των Τυπικών.
Αυτή την ακολουθία την βρίσκουμε στα Ωρολόγια μετά την ΣΤ΄ Ώρα, αποτελείται από δύο Ψαλμούς (102ο και 145ο), των Μακαρισμών, του τροπαρίου «Χορός ο επουράνιος…» του Συμβόλου της Πίστεως, της Ευχής «Άνες, άφες…», της Κυριακής προσευχής, σειράς Κοντακίον (ή του Κοντακίου της ημέρας), του Κύριε, ελέησον 40άκις , του «Είη το όνομα Κυρίου…» και του 33ου Ψαλμού. Η ακολουθία αυτή τελείται στις μονές μετά την ΣΤ΄ Ώρα, και στις ημέρες νηστείας μετά την Θ΄ Ώρα, αντί της Θείας Λειτουργίας, της οποίας είναι «Τύπος», εξ ου και το όνομα αυτής. Αρχικά φαίνεται, ότι η ακολουθία αυτή συνδυαζόταν με την Θεία Κοινωνία, ήταν δηλαδή ένα είδος Προηγιασμένης. Αργότερα όμως απαλειφθεί η Θεία Κοινωνία από την ακολουθία αυτή και παρέμεινε σαν απομίμηση της Θείας Λειτουργίας. Όταν τελείται Θεία Λειτουργία, τά Τυπικά παρεμβάλλονται σε αυτή ή παραλείπονται.
Δ. Η ακολουθία της Τραπέζης.
Πρόκειται για την ακολουθία που γίνεται πρίν από το γεύμα ή τον δείπνο και μετά από αυτό ευχαριστία. Στα Ωρολόγια υπάρχουν δύο ακολουθίες, μία για το γεύμα μετά την ακολουθία των Τυπικών και η άλλη για τον δείπνο μετά τον Εσπερινό. Η πρώτη είναι εκτενέστερη και περιλαμβάνει πρίν από το γεύμα τον 144ο Ψαλμό και την ευλόγηση της Τράπεζας, μετά το γεύμα ευχαριστηρίους ευχάς, τροπάρια και τον 121ο Ψαλμό. Η δεύτερη είναι σύντομη και περιλαμβάνει στην αρχή αντί Ψαλμού ένα μόνο ψαλμικό στίχο «Φάγοντες πένητες…» (ψαλμός κα΄27), και στο τέλος δεν έχει επίσης Ψαλμό.
Και στις δύο ακολουθίες παρεμβάλλεται η Ύψωση της Παναγίας, ύψωση δηλαδη τριγωνικής μερίδος άρτου προς τιμή της Θεοτόκου κατά παλαιά ευλαβή συνήθεια των μοναχών. Σε αυτή την συνήθεια μπορούμε να αναζητήσουμε την ύψωση του αντίδωρου κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας μετά το «Εξαιρέτως της Παναγίας…».
Πολύ ωραίο μπράβο σας
ΑπάντησηΔιαγραφήΕΥΓΕ!!!!!!
ΑπάντησηΔιαγραφή